ญาณที่ 1 เรียกว่า นามรูปปริจเฉทญาณ เป็นญาณที่มีความรู้ความเข้าใจในเรื่อง รูปธรรมนามธรรม คือ มองเห็นความต่างกันของธรรมชาติ 2 อย่าง คือเห็นรูปก็เป็นลักษณะธรรมชาติอย่างหนึ่ง เห็นนามก็เป็นลักษณะธรรมชาติอย่างหนึ่ง เช่นว่า เห็นว่าการเคลื่อนไหวก็เป็นธรรมชาติอย่างหนึ่งที่ไม่สามารถจะรับรู้อะไรได้ ตัวมันเองไม่สามารถจะรับรู้อารมณ์ได้ เป็นเพียงแต่ธรรมชาติที่เกิดขึ้นมาแล้วก็สลายตัวไป จัดว่าเป็นรูปธรรม ส่วนตัวที่เข้าไปรู้ เป็นธรรมชาติที่สามารถจะรับรู้อะไรได้ จัดเป็นนามธรรม เห็นความต่างกันของธรรมชาติ 2 อย่าง คือเห็นรูปก็อย่างหนึ่ง เห็นนามก็อย่างหนึ่ง อย่างนี้เรียกว่า สามารถแยกรูปแยกนามได้ เห็นรูปเห็นนามต่างกันไม่ว่าจะเป็นทวารอื่นก็ตาม ขณะที่เย็น ร้อน อ่อน แข็ง หย่อน ตึง มากระทบกาย มีสติรู้ทัน ก็เห็นว่า เย็น ร้อน อ่อน แข็ง หย่อน ตึง นั้นก็เป็นแต่ธรรมชาติ ที่มากระทบแล้วก็สลายไป ไม่สามารถจะรับรู้อะไรได้

ส่วนตัวจิตใจเป็นตัวที่เข้าไปรู้ได้ เป็นธรรมชาติชนิดหนึ่ง เป็นนามธรรม หรือลมหายใจที่เข้าออกกระทบโพรงจมูก หายใจเข้าเย็น หายใจออกร้อน เป็นตัวที่ไม่สามารถจะไปรับรู้อะไรได้ มีหน้าที่กระทบแล้วก็สลายไป เป็นรูปธรรม ส่วนตัวจิตที่เข้าไปรับรู้ลมหายใจ สามารถที่จะรับรู้อะไรได้ ก็ไปรับรู้ลมหายใจ เป็นนามธรรม เห็นลมหายใจก็อย่างหนึ่ง เห็นตัวที่เข้าไปรู้ลมหายใจก็อย่างหนึ่ง อย่างนี้ก็เรียกว่า มีปัญญาแยกสภาวรูปนามได้ ก็จะทำให้เข้าใจว่า ในชีวิตนี้มันไม่มีอะไร ในเนื้อแท้จริงๆ แล้วมีแต่รูปกับนามเกิดขึ้นเท่านั้น ปราศจากความเป็นสัตว์เป็นบุคคล ในขณะที่จิตไปสัมผัสรูปนามนั้น ก็ไม่มีสัตว์บุคคล ตัวตนอะไรต่ออะไร เมื่อผู้ปฏิบัติทำความเพียรต่อไป เจริญสติกำหนดรูปนามยิ่งขึ้นไปก็จะขึ้นถึงญาณที่ 2

นามรูปปริจเฉทญาณ เป็นปฐมเบื้องต้นของวิปัสสนาญาณ บางท่านว่ายังไม่จัดเป็นวิปัสสนาญาณ ท่านจัดวิปัสสนาเบื้องต้นตั้งแต่อุทยัพพยนุปัสสนาญาณ เป็นตรุณวิปัสสนาเลยทีเดียวเหตุเพราะญาณนี้จักเป็นฝ่ายสมถะประกอบด้วยก็ได้ ท่านจึงว่าอย่างนั้น แต่ทั้งนี้และทั้งนั้นก่อนที่จะถึงการกำหนดหมายรู้ในอุทยัพพยญาณนั้น ท่านว่าต้องเจริญตั้งแต่นามรูปปริจเฉทญาณเป็นปฐมก่อนจนถึงสัมมสนญาณ อันเป็นบาทเบื้องฐานแห่งการเจริญวิปัสสนาที่จะก้าวขึ้นสู่ตรุณวิปัสสนา คือ อุทยัพพยนุปัสสนาญาณ ต่อไป.
วิธีการกำหนดแยกหมายรู้ในปริจเฉทญาณนั้น ให้ดำเนินควบคู่ไปกับสมถะวิธี คือ สมาธิ อันมี ขณิกสมาธิ แล อุปจารสมาธิ จนถึงอัปปนาสมาธิ อันเป็นเอกัคคตาเป็นที่สุด จากนั้นจึงยกสมถะไว้เสียส่วนหนึ่ง ( คือแยกกายกับจิตออกจากกัน ถ้าไม่แยกออกจากกันจักไม่เป็นวิปัสสนาเป็นแน่แท้ ) เพ่งพินิจพิจารณารูปกาย แล นามกาย ตามบัญญัติแลตามสมมติ คือ แยกว่านี้คือ กาย อันมี ธาตุ ๔ เข้าประชุมตกแต่งกันรวมกันเข้าเรียกว่ากาย หรือมหาภูตรูป ๔ ถ้าละเอียดดีดูลึกลงไปถึงกายอันละเอียดที่อาศัยอยู่กับมหาภูตรูป ๔ ( พึงเข้าใจว่ามิใช่กายทิพย์อย่างที่เข้าใจกัน ) คืออุปาทายรูป ๒๔ รวมเข้ากับมหาภูตรูป ๔ รวมได้เป็น รูป ๒๘ แยกได้ตามนัยนี้แล้ว.
จากนั้นแยกนามธรรมออกจากรูปธรรม แยกออกเป็นส่วน ๆ คือ รู้จัก เจตสิก ๓ คือ สัญญาเจตสิก, เวทนาเจตสิก, และสังขารเจตสิก ออกเป็นส่วน ๆ พึงทำความศึกษารู้ว่าอันเจตสิกธรรมทั้ง ๓ นี้ เป็นอาการของจิต, หรือวิญญาณ ที่มีหน้าที่แล่นไปตาม อายตนะภายใน ๖ และอายตนะภายนอกอีก ๖ จนเกิดกระทบกระทั่งกันเกิดภาวะที่เรียกว่า ผัสสะ , อันผัสสะนั้นพึงแยกให้ได้ว่าก็มี ๖ โดยมีผัสสะทางตา เป็นต้น
พึงกระทำให้ชำนาญแล้วเจริญสมถะวิธีให้ชำนาญก้าวหน้าก็จะมีความรู้ความ ช่ำชองในญาณนี้เป็นอันมากจนเข้าใจว่าอะไรทำหน้าที่อะไรตามสภาวะของมัน ได้ชื่อว่าเจริญ นามรูปปริจเฉทญาณ ได้ชำนาญแล้ว และจะได้เจริญใน นามรูปปัจจยปริคคหญาณ เป็นลำดับสืบต่อไป

ญาณที่ 2 เรียกว่า ปัจจยปริคคหญาณ คือ เห็นเหตุปัจจัยของรูปนาม คือจะเห็นว่า รูปนามนี้เป็นเหตุเป็นปัจจัยซึ่งกันและกัน มีความเกี่ยวข้องเป็นปัจจัยกันเช่นขณะที่การก้าวไปๆ การคู้ การเหยียด การเคลื่อนไหวต่างๆ เป็นไปเพราะว่ามีธรรมชาติอย่างหนึ่งเป็นตัวเหตุปัจจัย คือมีจิต จิตปรารถนาจะให้กายเคลื่อนไหว กายก็เคลื่อนไหวไป จิตปรารถนาจะยืน กายก็ยืน จิตปรารถนาจะเดิน กายก็เดิน จิตปรารถนาจะนอน กายก็นอน คือลมก็ไปผลักดันให้กายนั้นเป็นไป อย่างนี้เรียกว่า นามเป็นปัจจัยให้เกิดรูป นามคือจิตใจเป็นปัจจัยให้เกิดรูป

รูปที่ก้าวไป รูปที่เคลื่อนไหว เกิดขึ้นมาได้เพราะว่าจิตเป็นปัจจัย ส่วนรูปบางอย่างรูปเป็นปัจจัยให้เกิดนาม เช่นเสียง เสียงมีมากระทบประสาทหู เสียงเป็นรูป เมื่อกระทบประสาทหูซึ่งเป็นรูปด้วยกัน ก็เกิดการได้ยินขึ้น เกิดการรับรู้ทางหูขึ้น ก็จะมองเห็นว่ามันเป็นเหตุปัจจัยกัน เสียงมากระทบจึงเกิดการได้ยินขึ้น เรียกว่ารูปเป็นปัจจัยให้เกิดนาม เย็นร้อนอ่อนแข็งอ่อนตึง เป็นรูปมากระทบกายก็เกิดการรับรู้ซึ่งเป็นนามเกิดขึ้น เมื่อผู้ปฏิบัติธรรมมีความเพียรดูรูปนาม เห็นความเกิดดับ เห็นความเป็นเหตุเป็นปัจจัยของรูปนามอยู่เสมอก็จะก้าวขึ้นสู่ญาณที่ 3

เมื่อเจริญญาณที่ ๑ โดยชำนิชำนาญแล้วพึงกระทำไว้ในใจเสมออย่าให้คลาดเคลื่อนหรือเสื่อมถอย จากนั้นพึงกำหนดตามนัยที่ ๑ ซ้ำ, แล้วพึงรู้ว่า ทั้งรูปธรรม ทั้ง นามธรรม นั้น ย่อมอาศัยซึ่งกันและกัน ต่างก็เป็นปัจจัยส่งเสริมซึ่งกันและกัน จะมีแต่รูปไม่มีนามก็ไม่ได้ หรือจะมีแต่นามไม่มีรูปก็ไม่ได้เช่นเดียวกัน ต่างเห็นว่าเมื่อมีรูปย่อมมีนาม และอาศัยปัจจัยทางธรรมชาติเข้าปรุงแต่ง คือปัจจัยทางปฏิจจสมุปบาท คือ เมื่อมีอวิชชา ย่อมมีสังขาร เพราะอวิชชาเป็นปัจจัยทำให้เกิดสังขาร อย่างนี้เป็นต้น แม้ผัสสะ, เวทนา, อายตนะ ๑๒, สมาธิ, ปัญญา, สัมปชัญญะ, ตัณหา, อุปาทาน, รวมลงเรียกว่า สังขารธรรมทั้งปวงพวกนี้ล้วนมีปัจจัยเข้ามาปรุงเข้ามาแต่ง ให้เกิดขึ้นทั้งนั้น, ปัจจัยอย่างอื่นเราจะมองเห็นว่า กรรมก็ดี, วิบากก็ดี, วัฏฏะวนทั้ง ๓ ก็ดี ล้วนเป็นปัจจัยส่งเสริมซึ่งกันและกัน ให้ชีวิตสัตว์เจริญและเสื่อมถอยลง
นี่แลชื่อว่าเจริญในญาณที่ ๒ คือ นามรูปปัจจยปริคคหญาณ ได้โดยสมบูรณ์ และจะ
ปวัติเข้าสู่ สัมมสนญาณ ต่อไป

ญาณที่ 3 สัมมสนญาณ ในสมมสนญาณนี้ก็เป็นญาณที่เห็นไตรลักษณ์ คือเห็นอนิจจัง ความไม่เที่ยงของรูปนาม เห็นทุกขัง คือความทนอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้ของรูปนาม เห็นอนัตตา ความบังคับบัญชาไม่ได้ของรูปนาม แต่ว่าการเห็นอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา ในญาณที่ 3 นี้ยังเอาสมมุติบัญญัติมาปน ยังมีสุตมยปัญญา ปัญญาที่เกิดจากการได้ฟังมา เอาจินตามยปัญญาความตรึกนึกคิดมาปนอยู่ด้วย ยังไม่บริสุทธิ์ในความเห็นอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา ก็ทำให้รู้เห็นอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา ที่ยังมีสมมุติบัญญัติ มีปัญญาที่ได้จากการได้ฟัง จากการคิดพิจารณาขึ้นมา ก็เกิดเห็นอนิจจัง ทุกขัง อนัตตาขึ้น เมื่อผู้ปฏิบัติได้ทำความเพียร กำหนดดูรูปนามเรื่อยไปก็จะก้าวขึ้นสู่ญาณที่ 4

เมื่อเจริญญาณมาตามลำดับแล้ว ปัญญาญาณย่อมเล็งเห็นการเกิดของสรรพสิ่ง หรือสังขารธรรมทั้งปวงว่าเป็นไปเพราะธรรมชาติ เป็นไปด้วยตัวของมันเอง สังขารธรรมมันย่อมตกเข้าสู่แห่งกฎของธรรมชาติลักษณะ ๓ ประการ คือ
๑. อนิจจลักษณะ คือสภาพที่ไม่คงทนถาวร,แปรเปลี่ยนอยู่เสมอ,ไม่คงที่,ไม่แน่นอน
๒. ทุกขลักษณะ คือสภาพที่ทรงไว้ซึ่งทุกข์ เพราะความแปรเปลี่ยนอยู่ตลอด
๓. อนัตตลักษณะ คือสภาวะที่มิใช่ตัว,มิใช่ตน,มิใช่สัตว์,บุคคล,เรา,เขา,บังคับไม่ได้

นี้รวมเรียกว่า ไตรลักษณะ ๓, การหยั่งรู้ หรือการมองเห็นธรรมชาติทั้งปวงนี้ย่อมตกอยู่ในสภาวะแห่งกฎอันนี้ เรียกว่า “ไตรลักษณะญาณ” เป็นสัมมสนญาณอันอุดม ในพระคัมภีร์พระวิสุทธิมรรคท่านกล่าวไว้โดยเอนกปริยายเป็นอันมาก พึงศึกษาดูเอาเองเถิดจักกล่าวย่อ ๆ พอเป็นแนวทางเท่านั้น

ก็แลสัมมสนญาณนี้ พระอรรถกถาจารย์เจ้าก็ดี,พระเกจิกถาจารย์เจ้าก็ดี ท่านจัดให้เป็นพื้นฐานของวิปัสสนาเลยทีเดียว เป็นเพราะว่าสัมมสนญาณนี้รวมความเห็นทุกสภาวะสิ่งลงไปในกฎแห่ง พระไตรลักษณะ ซึ่งพระไตรลักษณะนั้น คือ มรรค แลทางอันที่จะเดินให้เข้าสู่มรรควิถีอันแท้ คืออริยมรรค ฉะนั้นท่านจึงจัดเอาสัมมสนญาณนี้เป็นอันดับ ๑ ในบรรดาญาณทั้งหลายในญาณ ๙ รวมแล้วเป็น ๑๐ ถ้าท่านกล่าวถึงวิปัสสนาญาณ ๑๐ พึงรู้เถิดว่ารวมเอาสัมมสนญาณเข้าด้วย, ถ้าท่านกล่าวเอาเฉพาะวิปัสสนาญาณ ๙ แล้วพึงเข้าใจว่าท่านไม่รวมเอาไว้ด้วย. แต่ถ้าท่านกล่าวถึงโสฬสญาณ ๑๖ แล้ว ท่านรวมเอาไว้ด้วยแน่นอน

พึงเจริญในสัมมสนญาณนี้ให้มาก ๆ ทำความเพียรอันมีสมถะแลวิปัสสนาเข้าด้วยกัน จักบรรลุผลอันอุดมในญาณนี้แลก้าวเข้าสู่ญาณต่อไป คือ อุทยัพพยานุปัสสนาญาณ เป็นลำดับต่อไป


ญาณที่ 4 คือ อุทยัพพยญาณ ในอุทยัพพยญาณนี้ ก็แบ่งเป็น 2 ตอนเป็น ตรุณอุทยัพพยญาณ อย่างหนึ่ง กับเป็น พลวอุทยัพพยญาณ อย่างหนึ่ง คือ เป็นอุทยัพพยญาณอย่างอ่อน กับอุทยัพพยญาณอย่างแก่ คือ ญาณที่ 4 อย่างอ่อนกับญาณที่ 4 อย่างแก่ ในขณะที่ญาณที่ 4 อย่างอ่อน คือตรุณอุทยัพพยญาณนี้ ก็จะทำให้เกิด วิปัสสนูปกิเลสขึ้น ที่จะทำให้วิปัสสนาเศร้าหมอง วิปัสสนูปกิเลส คือกิเลสที่จะทำให้วิปัสสนาเศร้าหมอง คือทำให้วิปัสสนาไม่เจริญขึ้น จะไม่ก้าวหน้า จะหยุดชะงัก ทำให้ผู้ปฏิบัตินั้นหลงติดอยู่ในวิปํสสนูปกิเลสเหล่านั้น วิปัสสนาก็ไม่เจริญขึ้น ทำวิปัสสนากรรมฐานไม่ก้าวหน้า อยู่แค่นั้น เพราะฉะนั้นเป็นสิ่งที่นักปฏิบัติจะต้องทำความเข้าใจว่า เมื่อถึงขณะนั้นแล้วมันจะเกิดวิปัสสนูปกิเลสขึ้นอย่างใดอย่างหนึ่ง ก็ให้รู้ทัน วิปัสสนูปกิเลสนี้ที่จริงมันก็เป็นธรรมฝ่ายดี เช่น ปิติ ความสุข ความสงบ เป็นธรรมฝ่ายดี แต่มันเสียตรงที่ว่าเกิดความไปยินดีพอใจติดใจในสิ่งเหล่านั้น เรียกว่ามีนิกันตความไปพอใจ วิปัสสนาญาณก็ไม่เจริญ วิปัสสนูปกิเลส ที่เกิดมี 10 ประการนั้น

ประการที่ 1 ก็คือ โอภาส โอภาส ได้แก่ แสงสว่าง เกิดความสว่างขึ้นในใจ จิตใจของบุคคลนั้นจะรู้สึกเกิดความพอใจกับสิ่งอัศจรรย์ในใจที่มันปรากฏขึ้น มีความสว่างในจิตในใจขึ้น มีเหมือนเป็นแสงสว่างอยู่ทั่วตัว เกิดความยินดีพอใจ เมื่อเกิดความยินดีพอใจรูปนามก็มองไม่เห็น ไม่เห็นรูปนาม เพราะมัวติดอยู่กับแสงสว่างเหล่านั้น เรียกว่ามี นิกันติ

ประการที่ 2 เกิดญาณะ ญาณะก็คือ ความรู้ เกิดความรู้แก่กล้าขึ้น มีความรู้สึกว่าตัวเองนั้นรู้อะไรทะลุปรุโปร่งไปหมด จะคิดจะนึกจะพิจารณาอะไรมันเข้าใจไปหมด ก็เกิดความพอใจยินดีติดใจในความรู้ของตนที่เกิดขึ้น วิปัสสนาญาณก็ไม่เจริญก้าวหน้า

ประการที่ 3 ก็คือ ปีติ ได้แก่ความอิ่มเอิบใจ จะมีความอิ่มเอิบใจอย่างมาก อย่างแรงกล้า จิตใจมีความปลื้มอกปลื้มใจปิติอิ่มเอิบอย่างมาก แล้วก็เกิดความยินดีพอใจในปีติเหล่านี้ วิปัสสนาก็ไม่เจริญ

ประการที่ 4 เกิดปัสสัทธิ คือความสงบอย่างแรงกล้า จิตใจมีความสงบอย่างมาก มีความนิ่ง ความสงบ ลงไปอย่างมาก แล้วก็เกิดความพอใจเกิดความยินดี พอใจในความสงบ ที่จริงความสงบมันเป็นเรื่องดี แต่มันไปเสียที่เกิดความยินดีพอใจ ตัวความยินดีพอใจเป็นโลภะ มักจะเกิดขึ้นถ้ารู้ไม่ทัน พอเกิดแล้ว การเห็นรูปนามก็ไม่เห็น ไปติดอยู่กับวิปัสสนูปกิเลสเหล่านี้

ประการที่ 5 เกิดสุขะ สุขะคือความสุขอย่างแก่กล้า คือ ความสบายใจ ใจเย็นสบายมาก แล้วก็เกิดนิกันติ คือความพอใจในความสบาย เป็นโลภะเช่นกัน วิปัสสนาญาณก็เจริญไม่ได้

ประการที่ 6 เกิดอธิโมกข์ คือตัดสินใจเชื่อ เกิดความเชื่อลงไปอย่างมาก เชื่อถือลงไป แล้วก็ติดใจในความเชื่อถือเหล่านั้น ไม่เห็นรูปนามอีกเหมือนกัน

ประการที่ 7 เกิดปัคคหะ คือความเพียรอย่างแรงกล้า ผู้ปฏิบัติจะเกิดความเพียรอย่างมาก เพราะทำให้ไม่มีความพอดี ก็ไม่เห็นรูปนามต่อไป เพราะเกิดความติดใจในความเพียรนั้น

ประการที่ 8 เกิดอุปัฏฐานะ คือ สติ เกิดสติแก่กล้า มีความรู้สึกว่าสตินี้คล่องว่องไวเหลือเกินที่จะกำหนดรู้สภาวธรรมต่างๆ อารมณ์ต่างๆ ที่มากระทบในส่วนต่างๆ จุดต่างๆ สติมีความรับรู้ว่องไวมาก แล้วก็เกิดความพอใจในสติที่มีสติระลึกรู้ได้เท่าทัน ที่จริงสติเป็นเรื่องดีเป็นสิ่งที่ควรเจริญให้เกิดขึ้น แต่มันไปเสียตรงที่มีนิกันติ คือมีความยินดีพอใจในสติที่เกิดขึ้น วิปัสสนาก็ก้าวไปไม่ได้

ประการที่ 9 เกิดอุเบกขา คือ ความเฉยๆ จิตใจมีความเฉยมาก ไม่รู้สึกดีใจเสียใจ ใจมีความเฉย แต่ในขณะเดียวกันก็เกิดนิกันติ พอใจในความเฉยได้ สังเกตได้ยาก มันเฉยแล้วพอใจในความเฉย ไม่โลดโผน วิปัสสนาก็เจริญไม่ได้

ประการที่ 10 นิกันติ ความยินดีติดใจ เป็นตัวสำคัญที่ทำให้วิปัสสนาญาณไม่เจริญฉะนั้น ก็เป็นที่เข้าใจว่า สิ่งต่างๆ ที่เกิดขึ้นเหล่านี้ ที่จริงเป็นเรื่องดี ปิติก็ดี ความสุขก็ดี ความสงบก็ดี ความรู้สติก็ดี มันเป็นเรื่องดีเกิดขึ้นมา แต่ว่ามันเสียตรงที่มีนิกันติ คือความเข้าไปยินดีติดใจ ทำให้การเจริญวิปัสสนานั้นไม่ก้าวหน้าเพราะไปติดอยู่แค่นั้น

วิธีที่จะผ่านวิปัสสนูปกิเลสเหล่านี้ไปจะทำอย่างไร ผู้ปฏิบัติก็ต้องมีความแยบคายในการพิจารณาถึงลักษณะความยินดีพอใจที่เกิด ขึ้น สังเกตให้ออกว่าขณะนี้เกิดความพอใจ เช่นเกิดความสงบ มีความรู้สึกพอใจในความสงบอยู่ ก็ให้รู้ทันว่า นี่ลักษณะของความพอใจ เกิดปีติ และเกิดความพอใจในปีติก็รู้ว่านี่พอใจๆ เกิดสติ เกิดปัญญา แล้วพอใจ ก็รู้เท่าทันความพอใจ ถ้าเกิดการที่เข้าไปรู้เท่าทันลักษณะของความพอใจได้ ความพอใจนั้นก็จะหลบหน้าไป ก็กลับเป็นปกติขึ้นก็จะก้าวขึ้นสู่อุทัพพยญาณอย่างแก่ คือ

ญาณที่ 4 อย่างแก่ ในญาณที่ 4 อย่างแก่ก็จะเห็นความเกิดดับของรูปนาม มีความบริสุทธิ์ของการเห็น เห็นรูปเกิดขึ้นดับไป เกิดขึ้นดับไป ไม่ว่าจะเป็นทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ กำหนดไปตรงไหนเห็นแต่ความเกิดดับไปหมด เสียงดังมากระทบหูได้ยิน กำหนดรู้ก็เห็นมันเกิดดับไปเลย ใจที่คิดนึกกำหนดรู้เห็นความเกิดดับไป เย็น ร้อน อ่อน แข็ง หย่อน ตึง มากระทบกำหนดรู้ถึงความเกิดดับไปทันที ไม่ว่าจะอารมณ์ส่วนไหนก็ตามที่ปรากฏอยู่ เห็นความเกิดขึ้นดับไปอย่างรวดเร็ว นี่เป็นญาณที่ 4 จากนั้น ถ้าผู้ปฏิบัติทำความเพียรต่อไปไม่ลดละ เพ่งดูรูปนามที่เกิดดับ เกิดดับ อยู่อย่างนั้นเรื่อยไป ก็จะขึ้นสู่ญาณที่ 5

เมื่อเจริญสัมมสนญาณโดยช่ำชองแลชำนาญแล้วจิตของผู้นั้นย่อมปวัติเข้าสู่ความเห็นในสังขารธรรมทั้งปวงว่าเป็นไปตามกฎพระไตรลักษณะ คือ
- อนิจจตานุปัสสนา เกิดขึ้นแล้วแปรเปลี่ยนไป,คงสภาพคงที่ไม่ได้
- ทุกขานุปัสสนา ความแปรเปลี่ยนอยู่ตลอดของรูปแลนามบัญญัติ เรียกว่า ทุกข์.
- ด้วยทุกข์ก็ดี,ด้วยการแปรเปลี่ยนไปเองก็ดี ของสังขารธรรมชาตินั้นบังคับไม่ได้เห็นเป็นอนัตตานุปัสสนา.

จิตจะน้อมเห็นแล้วว่ามีเกิดขึ้นย่อมตั้งอยู่, แล้วแปรเปลี่ยน พึงดับไปในที่สุด คือเห็นทุกสิ่งของธรรมชาติว่า เกิดขึ้นแล้วย่อมดับไปเองโดยธรรมชาติ ( ตามหลักของปฏิจสมุปบาท ) เรียกว่า เห็นเกิด- เห็นดับ ( ความเกิดดับของรูป-นาม ) การเห็นเกิดเห็นดับนั้น เห็นได้ในขณะเดียวด้วยวิปัสสนาปัญญา จากนั้นจะเห็นด้วยสมถะวิธี คือเห็นด้วยสมาธินั่นเอง

ต่อแต่นี้พึงปฏิบัติตามที่ครูบา-อาจารย์แนะนำพร่ำสอน ถ้ามิพึงปฏิบัติตามแล้วย่อมทำให้แชออกนอกลู่นอกทาง มองเห็นธรรมนั้นเป็นของวิเศษ เหนือบุคคล เหนือธรรมชาติไป ท่านเรียกธรรมอันเป็นเหตุให้ขัดขวางวิปัสสนานี้ว่า “วิปัสสนูกิเลส ๑๐” หรือ “อุปกิเลส ๑๐” ซึ่งจะเป็นตัวขวางกั้นไม่ให้บรรลุผลในวิปัสสนาญาณชั้นสูงต่อไป.

ต่อไปจักกล่าวถึงอุปกิเลส ๑๐ ที่เป็นตัวขวางกั้นปัญญา อันจะแสดง มีดังนี้ คือ

๑. โอภาโส ความสว่างไม่มีประมาณ เกิดจากจิตที่สงบยิ่งแล้วไปเห็นของจริงตามธรรมชาติเข้าจึงติด เมื่อเข้าไปเห็นของจริงอันนั้น เช่น เห็นกายเป็นธาตุ ๔ ก็ว่าตัวเองเห็น อันนี้ท่านจึงว่าห้ามติดเพราะการเห็นและวิธีดำเนินนั้นเป็นเรื่องของญาณต่าง หาก
๒. ญาณะ ความรู้ไม่มีประมาณ ความรู้ที่จัดเป็นอุปกิเลสคือ รู้เห็นของจริงตามธรรมชาติ จึงให้เข้าใจว่าสิ่งที่รู้เห็นนั้นเป็นธรรมแท้ เป็นเหตุให้ถือตัวมีมานะกระด้างกระเดื่อง แต่ท่านให้เอาความรู้ที่เห็นนั้นเป็นเครื่องมือพิจารณาต่างหาก
๓. ปิติ ความอิ่มใจแรงกล้า คือความเยือกเย็นอันได้เห็นสิ่งที่ไม่เคยเห็น พอเห็นแล้วเลยคิดว่าเป็นธรรมแท้ ๆ จึงทำให้ติด แล้วจะเป็นเหตุให้เหนื่อยหน่ายในธรรมปฏิบัตินั้น ๆ
๔. ปัสสัทธิ ความสงบยิ่ง จะทำให้เกิดเมื่อใดก็ได้ ให้เห็นธาตุเป็นจริงเมื่อใดก็ได้จึงทำให้ติด เป็นเหตุให้หลงในคติ พอใจในผลของการปฏิบัติอยู่แค่นั้น
๕. สุขะ ความสุขอันลึกซึ้งเพราะเห็นธรรมชาติ,ธาตุ ตามความเป็นจริง จึงทำให้ติด เป็นเหตุให้พอใจอยู่แค่นั้น ไม่ปฏิบัติให้ก้าวหน้าต่อไป
๖. อธิโมกข์ ความน้อมใจเชื่อ เพราะเข้าไปเห็นธรรมที่เป็นจริงเข้าจึงติดจึงน้อมใจเชื่อ หรือมีธรรมผุดขึ้นมาบอกว่าถึงขั้นนั้นขั้นนี้ ได้อริยสัจย์บ้าง, บรรลุธรรมบ้าง, อันนี้จึงเป็นอุปกิเลสเพราะจะไม่ยอมรับฟังคำตักเตือนของผู้อื่น
๗. ปัคคาหะ ความเพียรอาจหาญ คือเร่งเกินพอดี อยากให้ถึงเร็ว ๆ ด้วยเอาแต่ใจตัวเองเป็นใหญ่ เป็นความปรารถนารุนแรงของใจล้วน ๆ โดยขาดมัตตัญญู คือปัญญาในการรู้จักประมาณ แต่ที่เป็นอุปกิเลสที่ร้ายแรงก็คือ ข้อนี้ทำให้เกิดหย่อนความเพียรไม่ปฏิบัติต่อไปว่าพอดีมาถึงแล้ว
๘. อุปฐานะ สติกล้า เพราะมีสติกล้ามากเกินจึงทำให้เลอะเลือนและความสงสัยก็จะตามมาเป็นลำดับต่อไป
๙. อุเบกขา ความวางเฉย ที่เป็นอุปกิเลสเพราะคิดว่าตัวเองถึงวิมุติธรรมไม่จำเป็นต้องทำต่อไปแล้ว เป็นความเข้าใจตัวเองผิด ท่านจึงห้ามติด
๑๐. นิกันติ ความพอใจ เพราะความพอใจในธรรมที่ละเอียดที่ตัวเองได้จึงเกิดเป็นอัตตวาทุปาทานไปเสีย โดยไม่ยอมรับฟังจากผู้อื่นเลย ท่านจึงว่าเป็นอุปกิเลส

อันวิปัสสนูอุปกิเลส ๑๐ เกิดขึ้นในขันธสันดารของผู้ใดแล้วจะเป็นเหตุให้เกิดมานะ ทิฏฐิ สำคัญตนว่า ตัวเองถึงมรรค-ถึงผล จะเป็นที่เศร้าหมองแห่งวิปัสสนาเป็นเหตุให้ยับยั้งความเพียรอยู่แค่นั้น

ในขณะที่อุปกิเลส ๑๐ ประการนี้บังเกิด พระไตรลักษณะจะไม่ปรากฏเพราะด้วยเหตุ ๓ ประการคือ

๑. อนิจจลักษณะไม่ปรากฏ เป็นเพราะสันตติปกปิดกำบังอยู่
๒. ทุกขลักษณะไม่ปรากฏ เป็นเพราะอริยาบถปกปิดกำบังอยู่
๓. อนัตตลักษณะไม่ปรากฏ เป็นเพราะฆนสัญญา คือความมิได้พิจารณาธาตุทั้ง ๔ ปกปิด
กำบังอยู่



หากจะกำจัดเสียซึ่งอุปกิเลสอันมีสันตติปกปิดกำบังอยู่นั้นพึงกระทำแลปฏิบัติดังนี้ดังนี้
๑. ให้พิจารณา ความเกิด-ความฉิบหาย-ความตาย แห่งกองรูปธรรม-นามธรรม เป็นเนือง ๆ แล้วอนิจจลักษณะจะปรากฏ
๒. พิจารณาความตายเป็นมรณสัญญาอยู่เนือง ๆ หรือพิจารณาความเจ็บปวด-ป่วยไข้ ด้วยทุกขเวทนาต่าง ๆ อยู่เนือง ๆ ทุกขลักษณะจะปรากฏแก่ผู้เจริญ
๓. พึงพิจารณากาย แยกกายออกเป็นธาตุทั้ง ๔ ว่าไม่มีหญิง-ไม่มีชาย-สัตว์-บุคคล - ตัวตน-เราเขา แสดงอาการ ๓๒ อยู่ในมโนทวารให้แจ้งชัดโดยวิปัสสนาแล้วอนัตตลักษณะจะปรากฏ

หากผู้ใดเจริญได้ดังปรากฏแล้วทั้ง ๓ ลักษณะนี้ย่อมผ่านพ้นอุปกิเลส ๑๐ ประการ อันเป็นตัวขวางตัวกั้นวิปัสสนานี้ออกเสียได้และจะได้เจริญต่อไปใน ภังคญาณ ต่อไป

ญาณที่ 5 เรียกว่า ภังคญาณ ในภังคญาณนี้จะเห็นแต่ฝ่ายดับ เห็นรูปนามนั้นดับไป ดับไปด้วยความเร็วเพราะรูปนามเกิดดับรวดเร็วถี่มาก เมื่อญาณแก่กล้า ความรู้สติปัญญาแก่กล้าเข้าไปทันกับรูปนามที่ดับเร็ว มันก็เลยเห็นแต่ดับๆ ๆ ๆ เห็นแต่ฝ่ายดับไป ดับไป ท่านอุปมาเหมือนยืนอยู่ในตรอกมองไปปากตรอก ปากตรอกนั้นเห็นรถวิ่งผ่านแว่บ ผ่านไปๆ ๆ ๆ เห็นแต่ฝ่ายดับๆ ๆ ๆ ไป นี่เป็นญาณที่ 5 เมื่อมีความเพียร ไม่ท้อถอย กำหนดดูไปเรื่อยๆ เห็นรูปนามเกิดดับ ดับไป ดับไป ดับไป ก็จะก้าวขึ้นสู่ญาณที่ 6

ภังคญาณ คือ การเจริญความดับและความเสื่อมสูนย์แห่งกองรูปธรรม-นามธรรม ว่ามีความดับมีความฉิบหายเป็นไปธรรมดา ผู้ปฏิบัติพึงเจริญวิปัสสนาวิธี ๗ ประการดังต่อไปนี้คือ
๑. อนิจจานุปัสสนา เห็นความไม่เที่ยงอยู่เป็นนิตย์
๒. ทุกขานุปัสสนา เห็นความทุกข์ทนอยู่ไม่ได้เป็นนิตย์
๓. อนัตตานุปัสสนา เห็นความมิใช่ตัวมิใช่ตนอยู่เป็นนิตย์
๔. นิพพิทานุปัสสนา เห็นความเบื่อหน่ายเป็นนิตย์
๕. วิราคานุปัสสนา สำรอกกิเลสได้เป็นตทังคปหาน ( ละได้ชั่วคราว )
๖. นิโรธานุปัสสนา เจริญความดับ ( นิพพาน ) ดับกิเลสได้เป็นตทังคปหาน ( นิพพานชั่ว
คราว )
๗. ปฏินิสสัคคานุปัสสนา จิตน้อมไปสู่พระนิพพาน

เมื่อเจริญและฉลาดในปัญญาแลวิธีในอนุปัสสนาทั้ง ๗ ประการฉะนี้แล้ว ผู้เจริญย่อมได้รับอานิสงส์แห่งการเจริญในภังคานุปัสสนา ๘ ประการ ( กล่าวไว้ในพระคัมภีร์พระวิสุทธิมรรค ) คือ
๑. สละความเห็นในภพออกเสียได้ ( ข่มสัสสตทิฏฐิ )
๒. สละความไคร่ในชีวิต ( ไม่อาลัยในชีวิต ) ไม่กลัวตาย
๓. หมั่นประกอบ ( ในภาวนา ) ทุกเมื่อ
๔. เลี้ยงชีพบริสุทธิ์ ไม่มีโทษ ( เว้นอิจฉาจาร )
๕. มีความมักน้อย-สันโดษประการหนึ่ง
๖. มิได้สะดุ้ง ตกใจกลัวแก่ภัยอันตราย ( หมดความกลัวเพราะไม่เยื่อใยในตน )
๗. มีความอดทน,อดกลั้นด้วยดี ว่าง่าย-สอนง่าย ไม่กระด้างกระเดื่อง
๘. อดทนต่อความยินร้าย-ยินดี – อดทนต่อกามคุณที่บังเกิดขึ้นได้ ( ข่มลงเสียได้ )

กาลเมื่อผู้ปฏิบัติเจริญแลกระทำกิจในภังคญาณโดยแก่กล้าแล้ว จิตของผู้นั้นจะก้าวขึ้นสู่
ภยตูปัฏฐานญาณ เป็นลำดับต่อไป

ญาณที่ 6 เรียกว่า ภยญาณ จะเห็นรูปนามที่มันดับไปนั้นแต่เกิด ความรู้สึกขึ้นในใจว่าเป็นภัยเสียแล้ว เห็นว่ามันเป็นภัย ก่อนนั้นเคยหลงไหล แต่ตอนนี้รู้สึกว่าเป็นภัย คือรูปนามที่ประกอบเป็นชีวิตเป็นอัตภาพเป็นชีวิตจิตใจ ซึ่งดูไปแล้วเป็นแต่รูปนาม มันจะเห็นว่าก็มันดับอยู่อย่างนี้ มันย่อยยับ ต่อหน้าต่อตา ไม่ว่าส่วนไหนมันก็ดับไปหมด สิ่งที่ปรากฏให้รู้ดับไป ตัวที่รู้ดับไป ตัวผู้รู้ดับไป มันมีแต่ความดับไป ดับไป มันรู้สึกว่าเป็นภัย เป็นภัยเสียแล้ว ไม่ใช่สิ่งที่น่าอภิรมย์เสียแล้วในชีวิตนี้ เป็นภัย

ภยตูปัฏฐานญาณ เป็นภาวะที่จิตกระทำซึ่งภังคญาณโดยแก่กล้าในวิปัสสนาแล้ว ภย คือความเห็นเป็นภัยใหญ่ เห็นว่าภพทั้ง ๓ คือ กามภพ รูปภพ แลอรูปภพ ที่รูปธรรมแลนามธรรมเข้าไปเป็นภาวะของภพนั้น ๆ คือการเข้าไปเกิดแลจุติในภพนั้น ๆ เป็นของน่ากลัว ประดุจหลุมถ่านเพลิง ย่อมที่จะหลีกหนีไม่พ้น แลจะต้องเป็นไปโดยเที่ยงแท้และแน่นอน ด้วยอำนาจกรรม-วิบาก-แลปฏิสนธิวิญญาณจิต ด้วยการเห็น อนิจจตา แลทุกขตา แลอนัตตา ในภพทั้งสาม แลเห็นความตายเป็นของแน่นอน ภาวะจิตของผู้ปฏิบัติจะปวัติไปสู่ความเห็นว่าเป็นภัย เป็นของน่ากลัว ดุจหลุมถ่านเพลิง หลุมหอก แหลน หลาว ฉะนั้น

ถามว่าจิตของผู้ปฏิวัติไปสู่ภยตูปัฏฐานญาณนี้กลัวตายหรือไม่ ขอวิสัชนาว่า ความกลัวตายนั้นถูกขจัดเป็นตทังคปหานในภังคญาณแล้ว แลไฉนเล่าจะเกิดในภยตูปัฏฐานญาณอีกเล่า มีแต่จะสดุ้ง-กลัวในภพทั้งสามเป็นแน่แท้ทีเดียว แลไคร่จะให้ผ่านพ้นไปจาการเวียนตาย-เวียนเกิดในภพทั้งสามนี้เสีย

เป็นอันเร่งด่วนแลต้องกระทำ แลไม่ยึดติดในอดีต-แลปัจจุบัน-แลอนาคต เพราะอนิจจตาก็ดี,ทุกขตาก็ดี,แลอนัตตาก็ดี ได้ปรากฏแจ้งแล้วในอดีต-อนาคต-แลปัจจุบันว่าไม่เป็นสิ่งที่แน่นอน ภาวะจิตย่อมไม่ยึดติดในภาวะทั้งสามด้วยประการฉะนี้

ตราบเมื่อผู้ปฏิบัติพึงเจริญแลอุตสาหะกระทำจิตให้กล้าหาญในสมถะแลภยตูปัฏฐาน ญาณแล้ว จิตของผู้นั้นจะปวัติตนาการก้าวขึ้นสู่ อาทีนวญาณ สืบต่อไป

ญาณที่ 7 อาทีนวญาณ ก็จะเกิดความรู้สึกว่าเป็นโทษ ในขณะที่เห็นรูปนามดับไป ดับไป เกิดความรู้สึกว่าเป็นโทษ นอกจากจะเห็นภัยแล้ว ยังรู้สึกว่าเป็นโทษอีก

เมื่อผู้ปฏิบัติประพฤติโดยมิย่อหย่อนแลมีความเพียรรีบเร่งอันมั่นคงแล้ว จิตแลสติ ปัญญา ญาณ จะไตร่ตรองทวนกลับเป็นอนุโลมแลปฏิโลมในภยตูปัฏฐานญาณ อย่างมั่นคงและกล้าหาญ จิตของผู้นั้นย่อมมองเห็นสังขารธรรมทั้งปวงอันมี มหาภูตรูป ๔, ขันธ์ ๕, อายตนะภายใน-ภายนอก ๑๒, แลภพ การเกิด ความแก่ ความตาย ความเศร้าโศรก ความสะอื้น ความพิไรรำพันนั้นเปรียบเสมือนเงา หรืออสรพิษติดตามตัวอยู่ตลอด ย่อมมองเห็นแต่โทษในสังขตธรรม คือรูปแลนาม ฝ่ายเดียว มิเห็นประโยชน์แลสุขเลย แลเห็นแต่โทษที่เกิดขึ้นอันมีเพราะกรรม และวิปากธรรม อันเกิดจากการกระทำของตัวสัตว์เองทั้งสิ้น แลเห็นว่าสิ่งต่าง ๆ เหล่านี้ล้วนที่ต้องทำให้เกิดทุกข์นี้ย่อมมีเหตุ-แลมีปัจจัยปรุงแต่งทั้ง สิ้น หามิได้เห็นสิ่งอื่นสิ่งใดเลยที่มิมีเหตุปัจจัยปรุงแต่ง จิตของผู้นี้ย่อมปวัตติการขึ้นสู่ความเห็นอันเป็นโทษฝ่ายเดียว เหตุเพราะเห็นสังขตธรรมทั้งปวงเป็นภัยอันใหญ่หลวง

เมื่อเห็นภัยแลย่อมเห็นโทษในตัวของมันเองโดยอัตโนมัติวิธีมิมีผู้ใดผู้หนึ่ง ชักจูงให้เห็น จิตนี้ย่อมปวัตติเข้าสู่ อาทีนวญาณ โดยสมบูรณ์ แลจิตของผู้นั้นย่อมแล่นแลมุ่งหมายสู่แดนเกษมคือพระนิพพานฝ่ายเดียวมิแช เชือนไปทางอื่นแล้วโดยลักษณะที่เห็นด้วยวิปัสสนา เป็นอาทีนวานุปัสสนาญาณ

ฉะนั้นในคัมภีร์พระวิสุทธิมรรคท่านจึงกล่าวไว้ว่า ภยตูปัฏฐานญาณแลอาทีนวญาณเป็นญาณอันเดียวกัน เพียงต่างกันโดยพยัญชนะและอรรถนั้นเป็นอันเดียวกัน อันนี้ถูกเป็นแน่แท้มิแปรผันหรือคลาดเคลื่อนใดเลย

ผู้เห็นโทษในภพทั้ง ๓ แลทุกข์ในวัฏฏะวนทั้งปวงด้วยอาทีนวญาณนี้แล้วพึงเจริญแลพิจารณาให้มากให้ รอบคอบในญาณวิปัสสนา,และสมถวิธี พึงรักษาไว้ให้แม่นมั่น จากนั้นจิตจะปวัติขึ้นสู่ นิพพิทาญาณ เป็นอันดับต่อไป

ญาณที่ 8 คือ นิพพิทาญาณ นิพพิทาญาณนี้จะรู้สึกเบื่อหน่าย ในเมื่อรูปนามเป็นภัยเป็นโทษมันก็รู้สึกเบื่อหน่ายไม่ได้ติดใจเลยในรูปนาม นี้ มันน่าเบื่อจริงๆ แต่ก็ไม่หนี ไม่ท้อถอย ก็ยังคงดูต่อไป แต่บางคนก็อาจจะเลิกรา เบื่อมากๆ เข้า เมื่อเพียรพยายามต่อไปก็จะขึ้นญาณที่ 9

ด้วยอาศัยการเห็นภัยในสังขารธรรมทั้งปวงด้วยภยตูปัฏฐานญาณ แลอาศัยการเห็นโทษแห่งภพทั้งสาม มีสุคติภพและนิรยภพด้วยอาทีนวญาณแล้ว จิตของผู้เจริญด้วยญาณทั้ง ๒ จักจำต้องเร่งเจริญสมถและเร่งเจริญวิปัสสนาทั้ง ๗ คือ
- อนิจจานุปัสสนา
- ทุกขานุปัสสนา
- อนัตตานุปัสสนา
- นิพพิทานุปัสสนา
- วิราคานุปัสสนา
- นิโรธานุปัสสนา
- ปฏินิสสัคคานุปัสสนา

ทั้ง ๗ ประการให้ครบแลโดยชำนิชำนาญ จิตก็จะเบื่อหน่ายในสังขาร หรือสังขตธรรมทั้งปวง อยากหลุดและอยากพ้นจากภพทั้งสามโดยเต็มกำลัง

จิตของผู้ปฏิบัติถึงขั้นนี้พึงเพ่งพิจารณาด้วยญาณแลเจริญวิปัสสนาให้มาก และพึงเจริญในสมาธิหรือสมถะภาวนาให้ปรากฏแจ้งชัด เพราะจะทำให้มองเห็นสังขารธรรมคือความเบื่อหน่ายได้เต็มกำลังและประกอบ สมบูรณ์ด้วยขันติ วิริยะ อย่างพอเพียงเพื่อทำให้นิพพิทาญาณแก่กล้ายิ่งขึ้นโดยลำดับแห่งสมาธิและ วิปัสสนา เมื่อเจริญสมาธิและวิปัสสนาโดยแก่กล้าในนิพพิทานุปัสสนาญาณแล้วจิตจะก้าว ขึ้นสู่ มุญจิตุกามยตาญาณ เป็นคำรบต่อไป

ญาณที่ 9 มุญจิตุกัมยตาญาณ คือ มีความรู้สึกใคร่จะหนีให้พ้น เมื่อมันเบื่อแล้วก็ใคร่จะหนี มีความรู้สึกอยากจะหนีไป เหมือนบุคคลที่อยู่ในกองเพลิง มันก็อยากจะไปให้พ้นจากกองเพลิงเหล่านี้ จากนั้นเมื่อเพียรพยายามต่อไปก็จะขึ้นญาณที่ 10

เมื่อผู้ปฏิบัติเจริญนิพพิทาญาณสืบต่อโดยเป็นสันตติมิให้คลาดเคลื่อนในอนุ ปัสสนาปัญญาญาณแล้ว ผู้นั้นย่อมที่ไคร่จะพ้นจากสังขารธรรมทั้งปวงอย่างเต็มกำลัง และเห็นภัยและโทษ และความเบื่อหน่ายในสังขารธรรมอย่างเต็มที่ จิตของโยคาวจรย่อมรู้ทางที่จะไปที่จะให้พ้นจากภพแลสัตตาวาส ๙ แลวิญญาณฐิติ ๗ แลวัฏฏะภพ แลเห็นทางมิใช่ทางโดยแท้ คือแดนเกษม คือพระนิพพานฝ่ายเดียว จิตของผู้นั้นจะมิได้ติดและมิได้เกี่ยวข้องกับสังขารธรรมอย่างใดอย่างหนึ่ง เลย แลพึงเจริญให้มาก ทำความเพียรในอิทธิบาททั้ง ๔ ประการนั้นให้ชำนิชำนาญจักผ่านพ้นจากญาณนี้และเข้าสู่ “ปฏิสังขานุปัสสนาญาณ” สืบต่อไปเป็นลำดับ

สำหรับผู้เจริญถึงขั้นนี้แล้วพึงรู้ได้โดยสมมุติแลบัญญัติเท่านั้นหาไม่อย่า พึงยึดแลติดในสมมติและตัวบัญญัติในวิปัสสนานี้ ก็จะทำให้ญาณนี้แก่กล้าและไคร่จะพ้นจากสมมติและบัญญัตินี้เสียเต็มกำลัง

และจำเป็นต้องเจริญสมถะจิตให้มีความเข้มแข็งเต็มกำลังเพื่อเป็นตัวช่วยแล สนับสนุนจิตปัญญาให้เห็นแจ่มชัดกล้าแข็งยิ่งขึ้น แลจะกล่าวถึงปฏิสังขานุปัสสนาญาณ เป็นลำดับต่อไ

ญาณที่ 10 ปฏิสังขาญาณ ในปฏิสังขาญาณนี้มันจะหาทางว่าทำอย่างไร ถึงจะพ้นได้ ในเมื่อตอนแรกมันใคร่จะหนี พอถึงญาณอันนี้ก็หาทางที่จะหลุดพ้นให้ได้ เมื่อเพียรพยายามต่อไป ก็จะขึ้นถึงญาณที่ 11

ก็แลเมื่อพระโยคาวจรเจริญมุญจิตุกัมยตาญาณโดยอนุปัสสนาทั้งหลายทั้งปวงแล้ว ลำดับนั้นพึงยกเอาสังขารธรรมทั้งปวง มี รูปแลนาม มีธาตุ ๔, ขันธ์ ๕, อายตนะภายในภายนอกทั้งปวง เป็นต้นนั้นขึ้นสู่พระไตรลักษณะญาณ โดยพิจารณารูป-นาม เป็นของไม่เที่ยง เป็นอนิจจตา, พิจารณารูป-นามเป็นสภาวะที่ทรงไว้ซึ่งทุกข์ เป็นทุกขานุปัสสนา.แลยกยกรูปทั้งปวงเข้าสู่สภาวะเป็นอสุภะวิปัสสนา

โดยแยกกายออกเป็นชิ้นเป็นอันเป็นส่วน เป็นอาการสักแต่ว่ามันเข้ามาประชุมกันแลตกแต่งกันเข้าเป็นตัวตนแห่งเรา และเรานั้นจะบังคับมันมิให้แปรเปลี่ยนแลมิให้เจ็บ,มิให้ทุกข์แลมิให้มันดับ สลายได้ไม่ จักเข้าสู่อนัตตานุปัสสนาโดยประการทั้งปวง

ก็แลจิตที่เห็นกายและนามทั้งปวงนั้นสักแต่ว่ารูปและนามเท่านั้นมิใช่เป็น เรา,เขา, จิตย่อมลดและคลาย เป็นวิราคะธรรม คือไคร่ที่จะสลัดออกจากกายอันสกปรก,และนามอันเป็นเหตุให้ทุกข์นี้เสียโดย เร็วพลัน มีความมุ่งมั่นที่จะเข้าสู่แดนเกษม คือ พระนิพพานอย่างเดียวเท่านั้น

ก็จิตของผู้ปฏิบัติเจริญถึงปฏิสังขานุปัสสนาญาณนี้แล้วนั้น ควรรักษาและเจริญสมถะวิธี แลพิจารณาตัวสมมติ,ตัวบัญญัติ โดยความเป็นจริงของธรรมชาติให้มาก แลยกเอาอริยมรรคมีองค์ ๘ ขึ้นมาเป็นทางเดินอย่างแม่นมั่น ซึ่งทางเดินอันนี้เป็นมรรคล้วน ๆ โดยอนุโลมแลปฏิโลม ด้วยประการต่าง ๆ จิตของผู้นั้นก็จะกล้าแข็งยิ่งขึ้น และจะผ่านพ้น ปฏิสังขานุปัสสนาญาณ เป็นลำดับ แล้วเข้าสู่ สังขารุเปกขาญาณ เป็นลำดับต่อไป


ญาณที่ 11 สังขารุเปกขาญาณ สังขารุเปกขาญาณนี้ มีลักษณะวางเฉยต่อรูปนาม คือเมื่อกำหนดรู้ หาทางหนี หนีไม่พ้น ยังไงก็หนีไม่พ้น ก็ต้องดูเฉยอยู่ การที่ดูเฉยอยู่นี้ทำให้ สภาวจิตเข้าสู่ความเป็นปกติในระดับสูง ไม่เหมือนบุคคลทั่วไป บุคคลทั่วไปเวลาเกิดเห็น ทุกข์เห็นโทษเห็นภัยนี้สภาวะของจิตใจจะดิ้นรนไม่ต้องการ จะกระสับกระส่ายดิ้นรน แม้แต่ในวิปัสสนาญาณก่อนหน้าสังขารุเปกขาญาณ ก็ยังมีลักษณะความดิ้นรนของจิต คือยังมีความรู้สึกอยากจะหนี อยากจะให้พ้นๆ สภาวะของจิตยังไม่อยู่ในลักษณะที่ปกติจริงๆ มันก็หลุดพ้นไม่ได้ แต่เมื่อมันดูไปจนถึงแก่กล้าแล้วไม่มีทางก็ต้องวางเฉยได้ ซึ่งในขณะที่เห็นความเกิดดับเป็นภัยเป็นโทษน่าเบื่อหน่ายอยู่อย่างนั้นมันก็ ยังวางเฉยได้ แม้จะถูกบีบคั้นอย่างแสนสาหัส แทบจะขาดใจมันก็วางเฉยได้ เมื่อวางเฉยได้มันก็จะก้าวขึ้นสู่ญาณที่ 12

เมื่อผู้ปฏิบัติจำเริญวิปัสสนาในปฏิ สังขานุปัสสนาญาณสืบต่อมาโดยลำดับแล้ว จากนั้นพึงยกเอาสังขตธรรมทั้งปวงมีรูป-มีนาม มีธาตุ ๔ , ขันธ์ ๕ , และอายตนะภายในภายนอก ๑๒, นั้น ยกทวนเป็นอนุโลมแลปฏิโลมในความเป็นไปแห่งกฎของธรรมชาติคือ พระไตรลักษณะ เป็นอนิจจัง,เป็นทุกขัง,เป็นอนัตตา, แลเข้าหาเหตุและปัจจัยแห่งความเกิดขึ้น,ตั้งอยู่,แลดับไป ของสังขตธรรมทั้งปวง ด้วยความเป็นไปแห่งอำนาจของปฎิจจสมุปบาทธรรม ด้วยว่าถ้ามีสิ่งนี้,สิ่งนี้เป็นปัจจัยย่อมทำให้เกิดมีสิ่งนี้,สิ่งนี้ดับ สิ่งนี้เป็นปัจจัยสิ่งนี้จึงดับ, ด้วยพิจารณาทวนรอบในปฎิจจสมุปบาท ไม่หยุดยั้งด้วยวิปัสสนาญาณทั้งปวงแล้ว, จิตของผู้ปฏิบัติเมื่อเห็นของจริงที่เป็นไปตามกฎของธรรมชาติแล้วจิตของผู้ นั้นย่อมวางเฉยต่อสังขตธรรมทั้งปวงและมิได้รักและมิได้ชังในสังขารธรรมทั้ง ปวงนั้นไม่แลไคร่จะพ้นจากเงื้อมมือของมัจจุราชแลภพทั้งสามอย่างเดียวเท่า นั้น
ด้วยว่าสังขารุเปกขาญาณนี้ย่อมเป็นญาณที่จำทำให้บุคคลนั้นก้าวขึ้นสู่แห่ง ความเป็นพระอริยบุคคล ๗ จำพวก ( โปรดดูในตำรา,และคัมภีร์เถิดมีพวกสัทธานุสารี เป็นเบื้องต้น ) จิตของผู้ปฏิบัติย่อมปฏิวัติเห็นความสุญเปล่าของสังขารธรรมทั้งปวงโดยเอนก ปริยาย มิได้ยึดและมิได้ตกแต่งด้วยประการใดเลย ลำดับนั้นวิโมกข์ ๓ ย่อมเกิดแก่ผู้ปฏิบัติตามลักษณะแห่งอนุปัสสนาที่ตัวเองพิจารณาและเจริญเป็น พื้นฐาน คือ
๑. ถ้าพิจารณาอนิจจตา โดยชำนิชำนาญแล้วย่อมได้อนิมิตตวิโมกข์ เพราะพิจารณาสังขารธรรมทั้งปวงเป็นของไม่เที่ยงด้วย “อนิจจานุปัสสนาญาณ”
๒. ถ้าพิจารณาทุกขตา โดยชำนิชำนาญแล้วย่อมได้อัปปณิหิตวิโมกข์ เหตุเพราะพิจารณาสังขารธรรมทั้งปวงเป็น “ทุกขานุปัสสนาญาณ”
๓. ถ้าพิจารณาอนัตตา โดยชำนิชำนาญแล้วย่อมได้สูญญตวิโมกข์ เหตุเพราะพิจารณาสังขารธรรมทั้งปวงเป็น “อนัตตานุปัสสนาญาณ”

ด้วยวิโมกข์ ๓ เป็นไวพจน์แห่งพระนิพพานล้วน ๆ นั่นแสดงว่าจิตของผู้ปฏิบัติย่อมยึดหน่วงเอาแต่พระนิพพานเป็นอารมณ์ฝ่าย เดียวแลไม่ยึดภพทั้ง ๓, สัตตาวาส ๙,แลวิญญาณฐิติ ๗ เป็นอารมณ์เลย จำเพาะเอาแต่พระนิพพานเป็นอารมณ์ฝ่ายเดียว

ด้วยชนิดและวิโมกข์ ๓ ที่ภาวะจิตเข้าไปเห็นแลสัมผัสได้นี้จัดให้แยกประเภทและพระอริยบุคคลออกเป็นจำพวก ๆ ถึง ๗ จำพวกนั่นเอง

เมื่อปฏิบัติถึงขั้นนี้แล้วพึงอย่าละอุตสาหะเร่งอุตสาหะเป็นทวีคูณพึงฉลาดใน วิปัสสนาวิธีและสมถะวิธีที่ตัวเองจำเพาะเจริญเถิด จิตของผู้ปฏิบัติจะเป็นไปเองโดยอัตโนมัติและเป็นไปตามธรรมชาติของมันเอง คือเข้าสู่กระแสของพระนิพพานเป็นปัจจุบันอารมณ์ ด้วยวิปัสสนาญาณที่เจริญและแก่กล้าขึ้นตามลำลำดับ
ในลำดับนี้จิตของผู้ปฏิบัติจะไม่ยึดแลติดในสมมติแลบัญญัติและสมถะ,วิปัสสนา ด้วยประการทั้งปวง จิตมุ่งตรงสู่พระนิพพานฝ่ายเดียว เพราะสังขารุเปกขาญาณนี้เชื่อมต่อกับมรรคจิตคืออริยมรรคฝ่ายเดียวนั่นเอง. 

ญาณที่ 12 อนุโลมญาณ เป็นญาณที่เป็นไปตามอำนาจกำลังของอริยสัจจ์ที่จะสอดคล้องต่อไปในโลกุตตรญาณ จากนั้นก็จะก้าวขึ้นสู่ญาณที่ 13 เรียกว่า โคตรภูญาณ

พึงเข้าใจเถิดว่าผู้ปฏิบัติเมื่อจิตปฏิวัตติกาลเข้าสู่สังขารุเปกขาญาณแล้ว ลำดับนั้นพึงทบทวนญาณทั้งปวง ตั้งแต่อุทยัพพยญาณจนถึงสังขารุเปกขาญาณด้วยอนุปัสสนาวิธีตามหลัก
ปฏิจจสมุปบาท ให้ทวนไป ( อนุโลม )แลทวนกลับเป็น ( ปฏิโลม ) วิธีด้วยสติ,ปัญญา,สมาธิ,สัมปชัญญะวิธีโดยธรรมชาติ ด้วยความเป็นไปเองในตัวของมันเอง โดยธรรมวิธีของมัน จิตก็จะหน่วงพระนิพพานอย่างแนบแน่นและมิได้ปลดปล่อย แต่จะปลดปล่อยภพทั้ง ๓,ตัณหาทั้ง ๓,อุปาทานทั้ง ๔,ความรักความพอใจในขันธ์ ๕,แลอายตนะทั้งปวงจะดับเห็นเป็นวิปัสสนาวิธีเป็นเอกโดยอย่างเดียว

ลำดับนี้ญาณนี้ได้ชื่อว่า “อนุโลมญาณ” เพราะทวนกลับทวนเข้าในญาณทั้งปวง ได้ชื่อว่า“สัจจานุโลมมิกญาณ” เพราะเห็นสัจจะคืออริยสัจจะ ของจริงทั้งปวงแลมิได้ยึดในอริยสัจจะนั้นเป็นคำรบอีก ด้วยความเป็นไปแห่งญาณนี้ “โคตรภูญาณ” จะเกิดขึ้นมาขั้นชั่วขณะหนึ่งเท่านั้น .

ญาณที่ 13 โคตรภูญาณ คือญาณที่มีหน้าที่โอนโคตรจากปุถุชนก้าวสู่ความเป็นอริยะ ในขณะนั้นจะทิ้งอารมณ์ที่เป็นรูปนามไปรับนิพพานเป็นอารมณ์ แต่ว่าโคตรภูญาณยังเป็นโลกิยะอยู่ ตัวมันเองเป็นโลกิยะ แต่มันไปมีอารมณ์เป็นนิพพาน แล้วจากนั้นก็จะเกิดมัคคญาณขึ้นมา

มื่ออนุโลมญาณดับแล้วเพียงขณะเดียวโคตรภูญาณจะบังเกิดขึ้นเพียงขณะชั่วก้าว ขาหรือชั่วสายฟ้าแลบ เพียงอุปมาเท่านี้ยังช้ากว่าโคตรภูญาณ, อันโคตรภูญาณนี้เป็นญาณขั้นระหว่างปุถุชนกับอริยชน เมื่อโคตรภูญาณดับแล้วจิตย่อมเป็นอริยมรรคจิต-อริยมรรคญาณโดยสมบูรณ์ มีโสดาปัตติมรรคจิต-โสดาปัตติมรรคญาณ เป็นต้นมีอรหัตมรรคจิต-อรหัตมรรคญาณเป็นปริโนสาน

ด้วยอำนาจแห่งมรรคจิตและมรรคญาณนั้นย่อมละแลประหารเสียซึ่งกิเลสและบาปธรรม แลสังสารวัฏทั้งปวงเป็นสมุทเฉทปหานด้วยอำนาจแห่งอริยมรรคจิตอริยมรรคญาณนั้น ๆ มีโสดาปัตติมรรคเป็นต้น เมื่อโสดาปัตติมรรคจิต-โสดาปัตติมรรคญาณดับแล้ว สภาวะจิตย่อมลุถึงโสดาปัตติผลทันที ด้วยมรรคแลผลมีนัยอันเดียวกัน ดุจหน้ามือกับหลังมือหรือดุจคมมีดแลสันมีด, ลำดับนั้นความฉลาดในวิธีมีปฏิสัมภิทา ๔ เป็นต้นย่อมบังเกิดในผลญาณอันนั้นตามแต่อำนาจแลวาสนาของตน ๆ ที่เคยสั่งสมและกระทำมาเป็นปุเรชาติรวมทั้งปัจจุบันชาติแลได้เป็นพระ อริยบุคคล ๗ จำพวกโดยสมบูรณ์แลแยกประเภทโดยธรรมชาติแห่งธรรมมิมีผู้ใดมาแยกให้และให้เป็น ไป และพึงรู้กิเลส,สังโยชน์,อนุสัย,และบาปธรรมที่ละได้และที่ยังคงเหลืออยู่ที่ จะต้องบำเพ็ญให้ยิ่งขึ้นไปที่ที่จะละบาปธรรมนั้น ๆ เสียเป็นปัตจัตตังในตัวของมันเองอย่างสมบูรณ์ เป็นไปด้วยปัจจเวกขณญาณวิธีอันสมบูรณ์แลเป็นผู้สิ้นสังสารวัฏ,หรือยังต้อง ติดค้างอยู่ในภพนานเท่าใดนั้น จำเพาะรู้ได้เป็นปัจจเวกขณญาณวิธีนี้เอง

ลำดับนั้นพึงเจริญสังขาร-อินทรีย์ต่อไปอยู่ยับยั้งสังขารอินทรีย์เป็น วิหารธรรมเพื่อเมตตาสั่งสอนแลแนะนำสัตว์โลกให้สิ้นสังสารวัฏตามอำนาจวาสนา ของแต่ละบุคคล ๆ หรืออยู่เป็นไปด้วยธรรมดาสามัญ ตามอุปนิสัยแลวาสนาของตน ๆ นั้นเถิด จักไม่แสดงโดยพิสดารจักยุติไว้เพียงเท่านี้

พึงศึกษาในคัมภีร์ปฏิสัมภิทามรรค,หรือพระวิสุทธิมรรคของพระพุทธโฆษาจารย์เจ้านั้นเถิดท่านแสดงไว้ดีแลบริสุทธิ์โดยสิ้นเชิงแล้ว .

ญาณที่ 14 มัคคญาณ มัคคญาณนี้เป็นโลกุตตรญาณ จะทำหน้าที่ประหารกิเลสระดับอนุสัยกิเลส ทำหน้าที่รู้ทุกข์ ละเหตุแห่งทุกข์ แจ้งนิโรธความดับทุกข์ เจริญตนเองเต็มที่ คือองค์มรรค 8 มีการประชุมพร้อมกัน ทำหน้าที่ละอนุสัยกิเลสแล้วก็ดับลง มีนิพพานเป็นอารมณ์

ญาณที่ 15 ผลญาณ ผลญาณเป็นโลกุตตรญาณ เกิดขึ้นมา 2 ขณะ เป็นผลของมัคคญาณ ทำหน้าที่รับนิพพานเป็นอารมณ์ 2 ขณะ แล้วก็ดับลง

ญาณที่ 16 ปัจจเวกขณญาณ ญาณพิจารณา มรรค ผล นิพพาน เป็นโลกิยญาณ ญาณพิจารณา เหมือนคนที่ผ่านเหตุการณ์อะไรมา ก็จะกลับพิจารณาสิ่งที่ผ่านมา แต่ญาณนี้ พิจารณามรรคที่ตนเองได้ พิจารณาผลที่ตนเองได้ พิจารณาพระนิพพาน และถ้าคนมีหลักปริยัติ ก็จะพิจารณากิเลสอันใดที่ละไปได้แล้ว กิเลส อันใดที่ยังเหลืออยู่ และถ้าคนไม่มีหลักปริยัติก็พิจารณาแค่ มรรค ผล นิพพาน ในระหว่างที่ญาณก้าวขึ้นสู่อนุโลมญาณ โคตรภูญาณ มัคคญาณ ผลญาณ ปัจจเวกขณญาณนี้ ท่านก็อุปมาให้ฟังเหมือนกับบุคคลที่จะก้าวกระโดดข้ามฝั่ง

ฝั่งมันอยู่ไกลก็โหนเถาวัลย์ ก็ต้องอาศัยกำลังที่วิ่งมาอย่างแรง วิ่งมาด้วยความไว แล้วก็เหนี่ยวเอาเถาวัลย์โยนตัวขึ้นไป ในขณะที่โยนตัวขึ้นไปก็เหมือนเป็นอนุโลมญาณคล้อยไป พอข้ามไปถึงฝั่งหนึ่งก็ปล่อยเถาวัลย์นั้น ในขณะที่ปล่อยนั้นเหมือนกับโคตรภูญาณ คือปล่อยอารมณ์ที่เป็นโลกิยะได้แก่รูปนาม ไปรับนิพพานซึ่งเป็นโลกุตตระเป็นอารมณ์ แล้วก็ตกลงถึงพื้น ในขณะตกลงถึงพื้นเหมือนเป็นมัคคญาณ แล้วพอตั้งหลักได้ก็เป็นผลญาณเกิดขึ้น หลังจากนั้นก็พิจารณา แต่ว่าในสภาวธรรมของโลกุตตระมันเป็นธรรมที่พ้นโลก

ผู้ปฏิบัติที่เข้าถึงแล้วก็ไม่สามารถนำมาแสดงให้แจ่มแจ้งได้ เพราะมันเป็นเรื่องที่รู้ได้เฉพาะตน บุคคลอื่นที่ยังเข้าไม่ถึงจะไม่สามารถจะทำความเข้าใจได้อย่างลึกซึ้ง เพราะว่าความคิดความอ่านของปุถุชนก็จะมีความรู้สึกที่อยู่ในโลก เป็นไปในโลกนี้ มันจะมีขอบเขตของการนึกคิดความเข้าใจอยู่ในโลก ส่วนสภาพโลกุตตรธรรมที่พ้นโลกนั้น ปุถุชนจะคิดไปไม่ถึงเลย จะไม่สามารถจะทำความเข้าใจได้อย่างถ่องแท้ นี่ก็เป็นการแสดงลำดับความเป็นไปพอสังเขปของวิปัสสนาญาณ ที่ทำให้บรรลุความเป็นอริยบุคคล ผ่านญาณ 16 รอบที่ 1 ก็ได้สำเร็จเป็นโสดาบันกิเลสยังไม่หมด

แต่ว่าตัดออกไปได้บางส่วน แต่ส่วนไหนที่ตัดขาดไปแล้วจะไม่เกิดขึ้นในจิตใจอีกเลย เช่น ความสงสัยจะไม่เกิดขึ้นอีกเลย ความโลภที่ประกอบไปด้วยความเห็นผิดหมดไปเลยจากจิตใจ จะมีเห็นอย่างถูกต้อง เข้าใจอย่างถูกต้อง แต่ว่าก็ยังมีความโลภบางอย่าง มีโทสะบางอย่าง แต่ว่าไม่รุนแรงถึงขนาดที่จะกระทำอกุศลกรรมชนิดที่จะนำไปสู่อบาย โสดาบันนี้ ศีล 5 จึงบริสุทธิ์ จะไม่ล่วงศีล 5 เป็นเด็ดขาด แต่ก็ยังมีความโลภ ยังมีความโกรธ แต่ว่าไม่มีความอาฆาตมาดร้าย ไม่มีความตระหนี่ นี่เป็นลักษณะของโสดาบัน ก็เท่ากับทำลายภพชาติไปมากมาย

การที่จะเวียนว่ายตายเกิดอีกต่อไปก็จะเกิดอย่างมาก 7 ชาติ ก็จะสำเร็จเป็นอรหันต์ ถึงแม้จะขาดความเพียร เกิดไปๆ 7 ชาติ ยังไงก็ได้สำเร็จเป็นพระอรหันต์แล้วก็ปรินิพพาน ก็พ้นจากการเวียนว่ายตายเกิด แต่ถ้าหากบุคคลได้เพียรพยายามต่อไป สามารถที่จะดำเนินผ่านญาณ 16 อีกรอบหนึ่งก็ลักษณะเดียวกัน ผ่านญาณ 16 รอบที่ 2 ก็เป็น สกทาคามิบุคคล ผ่านญาณ 16 รอบที่ 3 ก็เป็น อนาคามิบุคคล ผ่านญาณ 16 รอบที่ 4 ก็หมดสิ้นกิเลส เป็นพระอรหันต์ เป็นอเสขบุคคล ไม่ต้องศึกษาอีกต่อไป พ้นทุกข์

ฉะนั้น ในขั้นต้นนี้เป็นสิ่งที่เราต้องทำความเข้าใจให้ดี ส่วนบั้นปลายก็เป็นไปสอดคล้องของมันไปเอง ขอให้เราทำถูกในขั้นต้น คือมีสติกำหนดรู้รูปนามให้ตรงรูปนามที่เป็นปัจจุบัน เราจะเห็นว่าในญาณทุกญาณที่จะส่งไปถึงโลกุตตรญาณนั้น ตั้งแต่ญาณที่ 1 ไปจนถึงอนุโลมญาณ จะมีรูปนามเป็นอารมณ์ทั้งนั้นเลย มีรูปนามเกิดดับ เป็นอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา เป็นอารมณ์ ฉะนั้นรูปนามจึงเป็นทางเดินของวิปัสสนา วิปัสสนาจะต้องมีรูปนามเป็นอารมณ์ ถ้าขณะใดอารมณ์ตกไปจากรูปนามไปดูอย่างอื่น ก็แสดงว่าตกไปจากทางของวิปัสสนา เช่น ไปดูภาพนิมิต ไปอยู่กับความว่าง ไปติดอยู่กับความสงบ ไม่เห็นรูปนาม มันก็ไปได้แค่นั้น

ฉะนั้นจุดยืนของวิปัสสนาคือมีรูปนามเป็นอารมณ์ตลอดเวลา เราก็เพียรพยายามที่จะกำหนดรู้เท่าทันรูปนามที่เกิดขึ้นให้ได้ปัจจุบันๆ ก็จะเกิดวิปัสสนาญาณขึ้นไปตามลำดับ ฉะนั้นขั้นต้นเป็นส่วนสำคัญที่จะต้องทำการศึกษาให้เข้าใจอะไรเป็นรูป อะไรเป็นนาม อะไรไม่ใช่รูปไม่ใช่นาม คือ สมมุติบัญญัติ เพื่อกำหนด จะได้ปล่อยวางจากสมมุติบัญญัติคือชื่อต่างๆ ภาษา รูปร่าง ความหมาย ซึ่งเป็นสมมุติบัญญัติออกไป กำหนดให้ตรงปรมัตถ์ และให้ได้ปัจจุบัน และเข้าไปสู่ความปกติ ไม่บังคับ ไม่เคร่งเครียด มันก็จะเห็นธรรมะ เห็นความเป็นจริงของชีวิต

วิโมกข์ ๓

ความหลุดพ้น, ประเภทของความหลุดพ้น จัดตามลักษณะการเห็นไตรลักษณ์ ข้อที่ให้ถึงความหลุดพ้น

๑. สุญญตวิโมกข์ (ความหลุดพ้นด้วยเห็นความว่างหมดความยึดมั่น ได้แก่ ความหลุดพ้นที่เกิดจากปัญญาพิจารณาเห็นนามรูป โดยความเป็นอนัตตา คือ หลุดพ้นด้วยเห็นอนัตตา แล้วถอนความยึดมั่นเสียได้ อาศัยอนัตตานุปัสสนา ถอนอัตตาภินิเวส )

๒. อนิมิตตวิโมกข์ (หลุดพ้นด้วยไม่ถือนิมิต ได้แก่ ความหลุดพ้นที่เกิดจากปัญญาพิจารณาเห็นนามรูป โดยความเป็นอนิจจัง คือ หลุดพ้นด้วยเห็นอนิจจตา แล้วถอนนิมิตเสียได้ อาศัยอนิจจานุปัสสนา ถอนวิปัลลาสนิมิต)

๓. อัปปณิหิตวิโมกข์ (หลุดพ้นด้วยไม่ทำความปรารถนา ได้แก่ ความหลุดพ้นที่เกิดจากปัญญาพิจารณาเห็นนามรูป โดยความเป็นทุกข์ คือ หลุดพ้นด้วยเห็นทุกขตา แล้วถอนความปรารถนาเสียได้ อาศัยทุกขานุปัสสนา ถอนตัณหาปณิธิ )



วิญญาณฐิติ ๗
ภูมิเป็นที่ตั้งแห่งวิญญาณ

๑. สัตว์บางพวก มีกายต่างกัน มีสัญญาต่างกัน เช่นพวกมนุษย์ เทพบางพวกบางเหล่า วินิปาติกะ (เปรต) บางเหล่า

๒. สัตว์บางพวก มีกายต่างกัน มีสัญญาอย่างเดียวกัน เช่น เหล่าเทพจำพวกพรหมผู้เกิดในภูมิปฐมฌาน

๓. สัตว์บางพวก มีกายอย่างเดียวกัน แต่มีสัญญาต่างกัน เช่น พวกเทพอาภัสสระ

๔. สัตว์บางพวก มีกายอย่างเดียวกัน มีสัญญาอย่างเดียวกัน เช่น พวกเทพสุภกิณหะ

๕. สัตว์บางพวก ผู้เข้าถึงชั้นอากาสานัญจายตนะ

๖. สัตว์บางพวก ผู้เข้าถึงชั้นวิญญาณัญจายตนะ

๗. สัตว์บางพวก ผู้เข้าถึงชั้นอากิญจัญญายตนะ



การเปรียบเทียบลำดับญาณ

๑. นามรูปปริจเฉทญาณ

ปริยัติธรรม
(ขอ ใช้ พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ของพระเทพเวที (ปัจจุบัน พระธรรมปิฎก) ประยุทธ์ ปยุตโต เป็นหลัก เนื่องจากท่านผู้นี้เป็นบัณฑิตเอกทางปริยัติธรรมในยุคปัจจุบัน ซึ่งวงการศึกษายกย่องว่าเป็นเอกในยุครัตนโกสินทร์) ระบุว่านามรูปปริจเฉทญาณคือญาณกำหนดจำแนกรู้นามและรูป คือรู้ว่าสิ่งทั้งหลายมีแต่รูปธรรมและนามธรรม และกำหนดแยกได้ว่า อะไรเป็นรูปธรรม และอะไรเป็นนามธรรม

ความรู้จากการปฏิบัติ
ผู้ แรกปฏิบัติจะต้องมีเครื่องระลึกของสติ ซึ่งจะเป็นรูปหรือนามก็ได้ เช่น กำหนดพองยุบ (รูป) กำหนดลมหายใจ (รูป) กำหนดอิริยาบถยืน-เดิน-นั่ง-นอน (รูป) กำหนดสุข-ทุกข์ (นาม) กำหนดกุศล-อกุศล (นาม) เป็นต้น ผู้ปฏิบัติจะต้องจำแนกให้ได้ว่า รูปก็ดี นามก็ดีที่กำลังระลึกรู้ในปัจจุบันนั้น เป็นเพียงอารมณ์ที่ถูกจิตรู้ ตัวจิตผู้รู้อยู่ต่างหาก หากยังแยกจิตกับอารมณ์ปรมัตถ์ หรือผู้รู้กับสิ่งที่ถูกรู้ไม่ได้ ยังไม่จัดเป็นวิปัสสนาญาณ แต่เป็นเพียงการทำสมถะเท่านั้น
ผลอันเกิดจากการทำสมถะคือนิมิต เช่น เห็นตัวเองนั่งอยู่ข้างหน้าบ้าง ข้างหลังบ้าง มันเป็นนิมิตทั้งสิ้น ซึ่งสามารถรู้เห็นได้เพราะกำลังสมถะ ไม่ใช่เพราะอำนาจของญาณเครื่องรู้อันวิเศษที่เราซักล้างด้วยอินทรีย์สังวร ศีล หรือด้วยน้ำใจอันบริสุทธิ์สะอาดของเราแต่อย่างใด เพียงจิตสงบเล็กน้อยก็เห็นได้แล้ว แต่บางคนแม้จะสงบเท่าใดก็ไม่เห็น ซึ่งไม่ใช่สาระสำคัญแต่อย่างใด


๒. ปัจจยปริคคหญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณ กำหนดรู้ปัจจัยของรูปนาม คือรู้ว่ารูปนามทั้งหลายเกิดจากเหตุปัจจัยและเป็นปัจจัยแก่กัน อาศัยกัน โดยรู้ตามแนว ปฏิจจสมุปบาทก็ดี ตามแนวกฎแห่งกรรมก็ดี ตามแนววัฏฏะ ๓ ก็ดี

ความรู้จากการปฏิบัติ
คือ ความหยั่งรู้ของจิตที่เห็นว่า เหตุปัจจัยของรูปนามคือวิญญาณ (ความรับรู้อารมณ์ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ) สมดังที่พระพุทธเจ้าทรงสอนอย่างแจ้งชัดว่า "วิญญาณ ปัจจยา นามรูปัง" คือวิญญาณเป็นปัจจัยของนามรูป
กล่าวคือเมื่อเราเจริญสติสัมปชัญญะ โดยมีสติระลึกรู้ปัจจุบันอารมณ์ที่เป็นรูปหรือนามก็ตาม เราจะค่อยๆ เรียนรู้ว่า แท้จริงแล้วรูปนามปรากฏขึ้นได้เป็นคราวๆ ก็เพราะจิตส่งออกไปรู้มันเข้า โดยวิญญาณหยั่งเข้าที่รูป รูปก็ปรากฏ วิญญาณหยั่งเข้าที่นาม นามก็ปรากฏ หากวิญญาณไม่หยั่งลง สิ่งนั้นก็ไม่ปรากฏมาสู่ภูมิความรับรู้ของจิต เช่น ในขณะที่อ่านหนังสืออยู่นั้น เราเห็นตัวหนังสือ สลับกับการรู้ความหมายของมัน เพราะเรามีวิญญาณทางตาและวิญญาณทางใจ แต่ในขณะนั้นเราไม่ได้ยินเสียงเพลงจากวิทยุ เพราะเราไม่มีวิญญาณทางหู เสียงจึงไม่ปรากฏทั้งๆ ที่มีเสียงอยู่ เราจะรู้ความจริงว่า รูปนามเป็นของแยกต่างหากจากจิตชัดเจนยิ่งขึ้น เพราะเห็นชัดว่า รูปนามปรากฏได้เพราะมีวิญญาณเป็นปัจจัย
นอกจากนี้ยังจะเห็นอีกว่า รูปเป็นปัจจัยของนามก็ได้ นามเป็นปัจจัยของรูปก็ได้ รูปนามต่างก็อาศัยกันเกิดขึ้นเป็นคราวๆ ได้


๓. สัมมสนญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณ กำหนดรู้ด้วยพิจารณาเห็นนามและรูปโดยไตรลักษณ์ คือยกรูปธรรมและนามธรรมทั้งหลายขึ้นพิจารณาโดยเห็นตามลักษณะที่เป็นของไม่ เที่ยงเป็นทุกข์ ไม่ใช่ตัวตน

ความรู้จากการปฏิบัติ
สัม มสนญาณ เป็นสภาวะต่อเนื่องจากปัจจยปริคคหญาณ คือเมื่อเราเห็นว่านามรูปมีวิญญาณ (ความรับรู้) เป็นปัจจัยให้มันปรากฏและนามรูปต่างก็เป็นปัจจัยแก่กันและกัน เมื่อเจริญสติสัมปชัญญะมากขึ้น จิตจะเห็นความจริงชัดเจนยิ่งขึ้นด้วยสัมมสนญาณว่า ทั้งรูปและนามล้วนแต่ปรากฏเป็นคราวๆ ถ้าจิตไม่ไปรู้มันเข้า มันก็ไม่ปรากฏ และสิ่งที่ปรากฏนั้นมันตกอยู่ใต้กฎของไตรลักษณ์ คือมันไม่เที่ยง (อนิจจัง) และเป็นของที่ทนอยู่ได้ชั่วขณะแล้วก็ดับหรือเปลี่ยนสภาพไป (ทุกขัง) ทั้งนี้เป็นไปตามเหตุปัจจัยของมัน และสิ่งที่ปรากฏให้จิตรู้นั้น เป็นของภายนอกที่ถูกรู้ ไม่ใช่ตัวเราหรือของเรา(อนัตตา) ความรู้เหล่านี้เป็นเรื่องของปัญญาล้วนๆ ไม่มีอาการของสมถะเข้ามาปะปนเลย


๔. อุทยัพพยญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณ อันตามเห็นความเกิดและความดับ คือพิจารณาความเกิดขึ้นและดับไปแห่งขันธ์ จนเห็นชัดว่า สิ่งทั้งหลายเกิดขึ้นครั้นแล้วก็ต้องดับไป ล้วนเกิดขึ้นแล้วดับไปทั้งหมด ในตำราอื่นๆ กล่าวถึงอุทยัพพยญาณว่ามี ๒ ระดับคือ
(๑) ตรุณอุทยัพพยญาณ เป็นญาณอย่างอ่อน และหากดำเนินผิดพลาดจะเกิดวิปัสสนูปกิเลส และ
(๒) พลวอุทยัพพยญาณ เป็นญาณเห็นความเกิดดับที่มีความเข้มแข็ง พ้นจากวิปัสสนูปกิเลส

ความรู้จากการปฏิบัติ
ในทางปฏิบัติจะสอดคล้องกับปริยัติธรรม คือญาณนี้จำแนกเป็น ๒ ช่วงตอน ได้แก่
(๑) ตรุณอุทยัพพยญาณ ญาณช่วงนี้เป็นอุทยัพพยญาณขั้นเริ่มต้น ได้แก่ การมีสัมปชัญญะคือความรู้ตัว และมีสติระลึกรู้อารมณ์ปรมัตถ์คือ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัสทางกายและธรรมารมณ์(ความคิดนึกปรุงแต่งต่างๆ) เช่น รู้รูปนั่ง รูปเดิน รูปยุบ รูปพอง และรู้ความรู้สึกนึกคิดต่างๆ ตามสัญญาอารมณ์ เช่น ความสุขความทุกข์ กุศลอกุศล เป็นต้น ผู้ปฏิบัติจะเห็นว่าอารมณ์ที่ถูกรู้ทั้งปวงนั้นเกิดดับสืบต่อกันไปเรื่อยๆ ในขั้นนี้หากสัมปชัญญะคือความรู้ตัวอ่อนลง จิตจะไหลตามสติไปเกาะอยู่กับอารมณ์ที่จิตรู้ เช่น กำลังเดินจงกรม จิตก็ไปอยู่ที่เท้า กำลังเคลื่อนไหวมือ จิตก็ไปอยู่ที่มือ กำลังระลึกรู้จิต จิตก็ไปเพ่งอยู่กับความนิ่งว่าง ฯลฯ สภาพนี้คือจิตพลิกจากการทำวิปัสสนาซึ่งต้องประกอบด้วยความรู้ตัวไม่หลงตาม อารมณ์ ไปเป็นสมถะคือการที่จิตหลงตามสติไปเกาะอยู่กับอารมณ์อันเดียว ในขั้นนี้หากสิ่งใดปรากฏขึ้น เช่น เกิดแสงสว่าง เกิดปัญญาแตกฉาน เกิดญาณพิเศษต่างๆ เกิดการตั้งสติแข็งกล้าจนอึดอัด ฯลฯ ผู้ปฏิบัติจะเกิดสำคัญมั่นหมายว่า สิ่งที่เกิดนั้นเป็นของดีของวิเศษ เกิดมานะอัตตารุนแรงนั่นคือวิปัสสนูปกิเลส
(๒) พลวอุทยัพพยญาณ เป็นอุทยัพพยญาณที่มีกำลังเข้มแข็ง คือแทนที่ผู้ปฏิบัติจะหลงดูแต่อารมณ์หยาบๆ เช่น รูปนั่ง รูปเดิน หรือความคิดนึกปรุงแต่งต่างๆ ผู้ปฏิบัติที่มีกำลังของสัมปชัญญะและสติปัญญามากขึ้น สามารถดูเข้าไปถึงปฏิกิริยาของจิตที่เกิดขึ้นเมื่อจิตไปรู้อารมณ์ต่างๆ เช่น ในขณะที่เดินจงกรมเกิดความรู้สึกตัวเบา แทนที่สติจะรู้แค่ว่าเดินและตัวเบา สติกลับเห็นลึกซึ้งต่อไปว่า ในขณะนั้นจิตมีความเบิกบาน เพลิดเพลินยินดีมีราคะที่ตัวเบาสบาย และมีตัณหาอยากให้ตัวเบาอยู่อย่างนั้นนานๆ หรือรู้อารมณ์อยู่ จิตเกิดอึดอัด สติก็รู้ว่าจิตไม่ชอบใจหรือมีโทสะต่อความอึดอัด และจิตมีตัณหาคืออยากให้หายจากความอึดอัด หรือในขณะนั้นความจำ (สัญญา) เกี่ยวกับลูกเกิดขึ้น แล้วจิตคิดกลุ้มใจไปต่างๆ นานาๆ สติปัญญาก็กล้าแข็งพอที่จะเห็นว่า จิตส่งออกไปเกาะเกี่ยวพัวพันเรื่องลูก จิตเป็นทุกข์ไม่สบาย เห็นโทสะที่เกิดขึ้น และเห็นความอยากจะให้ความทุกข์ดับไป หรือขณะนั้นนั่งดูจิตเห็นว่างๆ ประเดี๋ยวความคิดผุดขึ้นไม่ว่างเสียแล้ว เดี๋ยวคิดดี เดี๋ยวคิดร้าย เดี๋ยวสุข เดี๋ยวทุกข์ และเห็นปฏิกิริยาของจิตต่ออารมณ์ที่จิตไปรู้เข้า เป็นราคะบ้าง โทสะบ้าง โมหะบ้าง เป็นบุญบ้าง เป็นกลางๆบ้าง สลับสับเปลี่ยนหมุนเวียนกันไปไม่ขาดสาย นี่เป็นอุทยัพพยญาณที่ละเอียดลึกซึ้งยิ่งขึ้น อีกชั้นหนึ่ง คือเปลี่ยนจากการเห็นสิ่งที่มากระทบ เป็นการเห็นปฏิกิริยาของจิตต่อสิ่งที่มากระทบนั้น และเป็นขั้นที่วิปัสสนูปกิเลสแผ้วพานไม่ได้ เพราะจิตฉลาดรู้เท่าทันกลมายาของกิเลส เนื่องจากอ่านจิตใจของตนเองได้ชัดเจนยิ่งขึ้น
.
๕. ภังคญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณอันตามเห็น ความสลาย คือเมื่อเห็นความเกิดดับแล้ว คำนึงเด่นชัดในส่วนความดับอันเป็นจุดจบสิ้น ก็เห็นว่าสังขารทั้งปวงล้วนจะต้องสลายไปทั้งหมด

ความรู้จากการปฏิบัติ
เมื่อ เห็นอารมณ์เกิดดับบ่อยเข้า และเห็นปฏิกิริยาของจิตต่ออารมณ์บ่อยเข้า ผู้ปฏิบัติที่มีสติสัมปชัญญะเข้มแข็งจะพบว่า เมื่อจิตเกิดปฏิกิริยาใดๆ ต่ออารมณ์เพียงแวบเดียว พอรู้ทัน ปฏิกิริยานั้นก็จะดับไปทันที เช่น กำลังรู้ตัวอยู่ ได้ยินเสียงลูกร้องไห้เสียงดัง จิตมีปฏิกิริยาต่อเสียงคือเกิดความโกรธผ่านแวบเข้ามา สติรู้ทันความโกรธที่กำลังปรากฏ จิตไม่เผลอไปตามความโกรธ ความโกรธจะดับวับไปต่อหน้าต่อตาทันที แม้อารมณ์อื่นเกิดแล้วพอรู้ก็ดับเช่นกัน จิต จะกลับเข้าสู่สภาวะดั้งเดิมคือเป็นกลางและรู้ตัว จะขาดความรู้ตัวไม่ได้เลย
สภาวะที่เห็นปฏิกิริยาของจิตต่ออารมณ์ขาดหายไปต่อหน้าต่อตานั้นคือภังค ญาณ ขอย้ำอีกครั้งหนึ่งว่า อารมณ์ภายนอกที่มากระทบนั้น มันเกิดดับไปตามเหตุปัจจัยภายนอก เช่น ลูกร้องไห้ เราก็ได้ยินเสียงร้องไห้ จะห้ามไม่ให้ได้ยินไม่ได้ สิ่งที่เราแก้ไขได้ก็คือ เมื่อเราได้ยินเสียงนั้นแล้ว หากจิตไม่เป็นกลาง เช่น เกิดโกรธหรือเกิดห่วงใย สติจะรู้ทันอย่างว่องไว แล้วปฏิกิริยาของจิต เช่น ความโกรธหรือความห่วงใยจะดับไป จิตกลับเข้าสู่ความเป็นกลางดังเดิม


๖. ภยญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณ อันมองเห็นสังขารปรากฏเป็นของน่ากลัว คือเมื่อพิจารณาเห็นความแตกสลายอันมีทั่วไปแก่ทุกสิ่งนั้นแล้ว สังขารทั้งปวงไม่ว่าจะเป็นไปในภพใดคติใด ก็ปรากฏเป็นของน่ากลัว เพราะล้วนแต่จะต้องสลายไปไม่ปลอดภัยทั้งสิ้น

ความรู้จากการปฏิบัติ
ผู้ ปฏิบัติจะพบว่า ไม่ว่าอารมณ์ชนิดใดเกิดขึ้น จะเป็นอารมณ์ภายนอก เช่น รูปและเสียง หรืออารมณ์ภายใน เช่น ความสุขและความทุกข์ ความดีและความชั่ว ความฟุ้งซ่านและความสงบ อันเป็นปฏิกิริยาของจิตต่อสิ่งที่มากระทบก็ตาม ก็ล้วนแต่จะต้องดับไปทั้งสิ้น แม้กระทั่งอารมณ์ที่ละเอียดประณีต เช่น ฌานสมาบัติ แม้กระทั่งความว่างของจิต ก็ยังเป็นของไม่เที่ยง อันแสดงว่าภพชาติทั้งปวงเป็นของไม่เที่ยง พึ่งพาอาศัยถาวรไม่ได้ (ภพก็คือสภาพที่จิตเกาะเกี่ยวอารมณ์อันใดอันหนึ่ง ถ้าเกาะอารมณ์ละเอียดก็เป็นภพละเอียด เช่น เทวดาและพรหม ถ้าเกาะภพหยาบก็เป็นสัตว์ในอบายภูมิ มีความทุกข์ความเร่าร้อนมาก) ผู้ปฏิบัติไม่ได้เกิดความกลัวตายเพราะความรักตัวกลัวตาย แต่กลัวเกิดเพราะเห็นว่าไม่ว่าเกิดเป็นอะไรก็ต้องทนทุกข์เวียนว่ายไม่รู้จบ สิ้น


๗. อาทีนวญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณ อันคำนึงเห็นโทษ คือเมื่อพิจารณาเห็นสังขารทั้งปวงซึ่งล้วนต้องแตกสลายไป เป็นของน่ากลัวไม่ปลอดภัยทั้งสิ้นแล้ว ย่อมคำนึงเห็นสังขารทั้งปวงนั้นว่าเป็นโทษ เป็นสิ่งที่มีความบกพร่องจะต้องระคนอยู่ด้วยทุกข์

ความรู้จากการปฏิบัติ
เป็น ปัญญาของจิตที่เห็นว่าภพทั้งปวงเป็นที่พึ่งอาศัยไม่ได้ ภพทั้งปวงล้วนแล้วแต่มีความทุกข์ระคนอยู่เสมอ ไม่ว่าภพหยาบหรือละเอียด สิ่งที่เกิดขึ้นก็คือทุกข์ สิ่งที่ดับไปก็คือทุกข์ นอกจากทุกข์แล้วไม่มีอะไรเกิด ไม่มีอะไรดับ มันเป็นปัญญาเห็นความจริงของภพทั้งปวง หรืออารมณ์ทั้งปวงนั่นเอง

๘. นิพพิทาญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณอันคำนึงเห็นด้วยความหน่ายคือเมื่อพิจารณาเห็นสังขาร(ความปรุงแต่งต่างๆ) ว่าเป็นโทษแล้ว ย่อมเกิดความหน่ายไม่เพลิดเพลินติดใจ

ความรู้จากการปฏิบัติ
นิพพิทาญาณ ไม่ใช่อารมณ์เบื่อแบบโลกๆ แต่มันเป็นสภาพที่จิตหมดความเพลิดเพลินมัวเมาในภพหรืออารมณ์ต่างๆ เพราะเห็นจริงแล้วว่าภพทั้งปวงเจือระคนด้วยทุกข์โทษ ในขณะที่คนทั่วไปเพลิดเพลินมัวเมาในภพ คือจิตมีเยื่อใยยึดเกาะรุนแรงในอารมณ์ทั้งปวงที่จรมา


๙. มุญจิตุกัมยตาญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณอันคำนึงด้วยความใคร่จะพ้นไปเสีย คือเมื่อหน่ายสังขารทั้งหลาย แล้วย่อมปรารถนาที่จะพ้นไปจากสังขารเหล่านั้น

ความรู้จากการปฏิบัติ
ญาณ นี้เป็นปัญญาที่เมื่อหมดความเพลิดเพลินในอารมณ์ต่างๆแล้ว จิตจะมีปฏิกิริยาอยากจะข้ามพ้นภพชาติทั้งปวง คืออยากพ้นจากอารมณ์อย่างสิ้นเชิง จิตจะมีความเพียรพยายามค้นคว้าพิจารณา เพื่อพ้นเด็ดขาดจากอารมณ์ แต่ก็สามารถพ้นได้ชั่วคราว พออารมณ์หนึ่งแก้ไขได้ ก็มีอารมณ์ใหม่มาให้พิจารณาแก้ไขอีก เป็นช่วงที่จิตหมุนตัวติ้วๆ เพื่อหาทางออกจากภพ


๑๐. ปฏิสังขาญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณ อันคำนึงพิจารณาหาทาง คือเมื่อต้องการพ้นไปเสีย จึงกลับมายกเอาสังขารทั้งหลายทั้งปวงขึ้นมาพิจารณากำหนดด้วยไตรลักษณ์ เพื่อมองหาอุบายที่จะปลดเปลื้องออกไป

ความรู้จากการปฏิบัติ
เมื่อ จิตค้นคว้าพิจารณาที่จะออกจากภพหรือพ้นจากอารมณ์ปรุงแต่งด้วยอุบายต่างๆ มากมาย แต่ไม่สามารถพ้นไปได้ จิตจะค่อยๆ สังเกตเห็นว่า เราไม่สามารถดับอารมณ์ทั้งปวงได้ ตราบใดที่มันมีเหตุ มันก็ต้องเกิด เมื่อหมดเหตุมันก็ดับ อารมณ์ทั้งปวงหมุนเวียนเกิดดับไปตามเหตุปัจจัย ไม่อยู่ในอำนาจบังคับบัญชาของเรา นั่นคือการเริ่มเห็นว่า อารมณ์ต่างๆ ไม่เที่ยง เป็นของทนอยู่ไม่ได้ ไม่ใช่ตัวเราของเรา ไม่อยู่ในบังคับบัญชา ซึ่งก็คือเห็นไตรลักษณ์นั่นเอง


๑๑. สังขารุเบกขาญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณอัน เป็นไปโดยความเป็นกลางต่อสังขาร คือเมื่อพิจารณาสังขารต่อไป ย่อมเกิดความรู้เห็นสภาวะของสังขารตามความเป็นจริง ว่ามีความเป็นอยู่เป็นไปของมันอย่างนั้นเป็นธรรมดา จึงวางใจเป็นกลางได้ ไม่ยินดียินร้ายในสังขารทั้งหลาย แต่นั้นมองเห็นนิพพานเป็นสันติบท ญาณจึงแล่นมุ่งไปยังนิพพาน เลิกละความเกาะเกี่ยวกับสังขารเสียได้

ความรู้จากการปฏิบัติ
เมื่อ จิตพิจารณาเห็นว่าอารมณ์เป็นไตรลักษณ์ จิตจะรู้ความเกิดดับของอารมณ์ด้วยความเป็นกลางไม่ยินดียินร้าย สติ สมาธิ ปัญญา ก็จะเข้มแข็งขึ้นตามลำดับ แต่ในขั้นนี้คงเห็นว่าอารมณ์เป็นไตรลักษณ์เท่านั้น แต่ตัวจิตเองยังรู้สึกเป็นตัวตนของตน ไม่เห็นเป็นไตรลักษณ์ไปด้วย
ญาณ นี้เป็นญาณที่สำคัญมาก หากจิตของผู้ปฏิบัติมีสัมปชัญญะคือรู้ตัว มีสัมมาสมาธิคือเป็นกลางและตั้งมั่น ไม่เผลอเลื่อนไหลไปตามอารมณ์ มีสติระลึกรู้ปัจจุบันอารมณ์ที่กำลังปรากฏตามที่มันเป็นจริง จิตจะเห็นอารมณ์ทั้งปวงผ่านมาแล้วผ่านไป เหมือนนั่งอยู่บนฝั่งน้ำเห็นสิ่งของลอยตามน้ำมา เป็นของดีของสวย เช่น ดอกไม้บ้าง ของสกปรก เช่น สุนัขเน่าบ้าง แต่จิตก็เป็นกลางระหว่างทั้ง ๒ สิ่งนั้น ไม่ยินดีกับดอกไม้ ไม่ยินร้ายกับสุนัขเน่า จิตรู้ว่าดอกไม้ลอยมาแล้วก็ต้องลอยไป สุนัขเน่าลอยมาแล้วก็ต้องลอยไป ไม่มีความอยากเจือปนว่า อยากให้ดอกไม้ลอยมาอีก หรือไม่อยากให้ดอกไม้ลอยตามน้ำไป แม้ความไม่อยากให้สุนัขลอยมาอีก หรือลอยมาแล้วอยากให้รีบลอยพ้นๆ ไป ก็ไม่มีเช่นกัน
นี่คือสภาวะของการ เจริญมหาสติปัฏฐานที่แท้จริง มันเกิดขึ้นโดยไม่ต้องข่มบังคับจิตให้เป็นกลาง ญาณนี้เป็นทางแยก ผู้ที่ปรารถนาพุทธภูมิจะก้าวล่วงเข้าสู่ความเป็นพระโพธิสัตว์ ส่วนผู้ที่ปรารถนาสาวกภูมิ จิตจะดำเนินพัฒนาต่อไป


๑๒. อนุโลมญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณ อันเป็นไปโดยอนุโลมแก่การหยั่งรู้อริยสัจจ์ คือการวางใจเป็นกลางต่อสังขารทั้งหลาย ไม่พะวง และญาณแล่นตรงไปสู่นิพพานแล้ว ญาณอันคล้อยต่อการรู้อริยสัจจ์ ย่อมเกิดขึ้นในลำดับถัดไปเป็นขั้นสุดท้ายของวิปัสสนาญาณ

ความรู้จากการปฏิบัติ
อนุโลม ญาณนั้นเป็นสภาวะสืบต่อจากสังขารุเบกขาญาณ คือเมื่อจิตเป็นกลางรู้สังขารหรืออารมณ์ที่เกิดดับต่อเนื่องเฉพาะหน้าตาม ความเป็นจริงแล้ว จิตจะมาถึงอนุโลมญาณ โดย จิตจะรวมลงสู่ภวังค์ เมื่อจิตไหวตัวขึ้นรู้อารมณ์ทางใจแล้ว จะเกิดอนุโลมญาณสืบเนื่องกันเป็นช่วงสั้นๆ คือหมดความดิ้นรนที่จะบรรลุมรรคผลนิพพานเพื่อให้พ้นจากอารมณ์ทั้งปวง สิ่งใดจะเกิดมันก็เกิด สิ่งใดจะดับมันก็ดับ ความอยากพ้นจากความเกิดดับไม่มีเลย มีแต่การอนุโลมยอมรับสภาพว่า สิ่งทั้งหลายเมื่อมีเหตุมันก็เกิด เมื่อหมดเหตุมันก็ดับ เป็นสภาพที่จิตคล้อยตามต่ออริยสัจจ์นั่นเอง จิตตรงนี้ขจัดโมหะได้ แต่ยังไม่เห็นพระนิพพาน


๑๓. โคตรภูญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณครอบโคตรคือความหยั่งรู้ที่เป็นหัวต่อแห่งการข้ามพ้นจากภาวะปุถุชนเข้าสู้ภาวะอริยบุคคคล

ความรู้จากการปฏิบัติ
ถึงขั้นนี้คำสอนทางปริยัติธรรมเข้าไม่ถึงเสียแล้ว จึงไม่สามารถจำแนกอธิบายลักษณาการของโคตรภูญาณได้
โคตรภู ญาณเป็นญาณหยั่งรู้ว่า ขณะนั้นกระแสจิตที่ส่งออกนอกไประลึกรู้อารมณ์จะปล่อยวางอารมณ์แล้วถอยย้อน คืนเข้าหาตัวจิตผู้รู้ มันไม่ได้เกาะเกี่ยวกับอารมณ์จึงไม่อาจจัดเป็นโลกียญาณ และไม่ได้เข้าถึงธาตุรู้อันบริสุทธิ์แท้จริง จึงไม่ใช่โลกุตรญาณ แต่เป็นรอยต่อตรงกลางนั่นเอง ขณะนั้นสติสัมปชัญญะจะแจ่มใสตลอด เพียงแต่จิตจะดำเนินวิปัสสนาอยู่ในฌานเท่านั้น

๑๔. มัคคญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณหยั่งรู้ในอริยมัคค์ คือความหยั่งรู้ที่ให้สำเร็จภาวะอริยบุคคลแต่ละขั้น

ความรู้จากการปฏิบัติ
เมื่อ สติซึ่งเคยระลึกรู้อารมณ์ย้อนตามโคตรภูญาณเข้ามาระลึกรู้จิตผู้รู้ ซึ่งตัวจิตผู้รู้เองก็มีสัมปชัญญะอยู่ก่อนแล้ว ทั้งสติ ทั้งสัมปชัญญะ ทั้งกุศลธรรมฝ่ายการตรัสรู้ทั้งปวงที่รวมเรียกว่าโพธิปักขิยธรรม ประชุมรวมลงที่จิตผู้รู้ดวงเดียว ในขณะนั้นมโนวิญญาณที่ห่อหุ้มธาตุรู้ถูกกำลังของมรรคหรือมัคคสมังคีแหวกออก ธาตุรู้ซึ่งถูกห่อหุ้มมานับกัปป์กัลป์ไม่ถ้วนก็ปรากฏตัวขึ้นมา สภาพที่มัคคสมังคีแหวกมโนวิญญาณอันนั้นเกิดในขณะจิตเดียว บางคนตามรู้ได้ บางคนตามรู้ไม่ทันเพราะปัญญาอบรมมาได้ไม่เท่ากัน


๑๕. ผลญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณในอริยผล คือความหยั่งรู้ที่เป็นผลสำเร็จของพระอริยบุคคลขั้นนั้นๆ

ความรู้จากการปฏิบัติ
เมื่อ มโนวิญญาณถูกแหวกออกแล้ว ธรรมชาติอันบริสุทธิ์แท้จริงก็ปรากฏขึ้น มันไม่มีรูปร่างตัวตนใดๆทั้งสิ้น ปรากฏเป็นแสงสว่าง ว่างบริสุทธิ์ เป็นตัวของตัวเอง จิตในขณะนั้นมีอาการเบิกบานร่าเริงโดยปราศจากอารมณ์ปรุงแต่ง


๑๖. ปัจจเวกขณญาณ

ปริยัติธรรม
ญาณหยั่งรู้ด้วยการพิจารณาทบทวน คือสำรวจรู้มรรคผลและกิเลสที่ละแล้ว กิเลสที่เหลืออยู่ และนิพพาน

ความรู้จากการปฏิบัติ
ใน ขณะที่บังเกิดมรรคผลนั้น ปราศจากความคิดมีแต่ความรู้ เมื่อมัคคญาณยังไม่ถึงขั้นอรหัตมัคค์ ย่อมมีกำลังไม่มากพอที่จะส่งผลให้จิตหลุดพ้นได้ถาวร แต่จะปรากฏเพียงเล็กน้อย ๒-๓ ขณะก็จะถูกมโนวิญญาณกลับเข้ามาห่อหุ้มปกคลุมอีก เมื่อสัญญาเกิดขึ้นแล้ว ผู้ปฏิบัติจะคิดนึกได้และรู้ชัดว่า อ้อ สิ่งใดเกิดขึ้น สิ่งนั้นต้องดับไป พระพุทธเจ้ามีจริง ทรงสอนธรรมเป็นของจริง ปฏิบัติแล้วหลุดพ้นได้จริง ผู้ปฏิบัติสามารถหลุดพ้นเป็นอริยสาวกตามพระองค์ได้จริง จะรู้ชัดว่าความเป็นตัวตนไม่มีอยู่จริง โดยเฉพาะจะเห็นชัดว่าจิตไม่ใช่ตัวเรา ความเป็นตัวเราหรือสักกายทิฏฐิเกิดจากสังขารหรือความคิดเข้ามาปรุงแต่งหลอก ลวงจิตเท่านั้น จะหมดความลังเลสงสัยในพระศาสนาสิ้นเชิง ไม่มีทางปฏิบัตินอกลู่นอกทางใดๆ ได้อีก กล่าวโดยย่อ สักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา และ สีลัพพตปรามาส เป็นอันหมดไปเด็ดขาด กิเลสในจิตใจเหลือมากน้อยเพียงใดก็รู้ชัดในใจตนเอง

บทสรุปเกี่ยวกับโสฬสญาณ

โสฬสญาณเป็นพัฒนาการทางปัญญาของจิตที่เจริญสติและ สัมปชัญญะอย่างถูกต้อง มีความต่อเนื่องเป็นลูกโซ่ โดยเริ่มตั้งแต่

- การรู้จักจำแนกรูปและนาม อันเป็นสิ่งที่ถูกรู้หรือเป็นอารมณ์เครื่องระลึกของสติออกจากจิตผู้รู้ (ญาณ ๑)

- รู้ว่ารูปหรือนามปรากฏเป็นคราวๆ เมื่อจิตไปรู้มันเข้า (ญาณ ๒)

- รู้ว่ารูปนามทั้งปวงนั้นปรากฏเป็นคราวๆ เมื่อถูกรู้ และรูปนามทั้งปวงนั้นล้วนหมุนเวียนเปลี่ยนแปลงไปตามเหตุปัจจัย ตกอยู่ใต้กฎของไตรลักษณ์ (ญาณ ๓)

- รู้ว่ารูปนาม และปฏิกิริยาของจิตต่อรูปนามที่จิตไปรู้เข้า ล้วนแต่เกิดดับต่อเนื่องกันไป (ญาณ ๔)

- ต่อมาพอจิตมีปฏิกิริยาใดๆ ต่อสิ่งที่จิตไปรู้เข้า ถ้าสติสัมปชัญญะบริบูรณ์ ปฏิกิริยานั้นจะดับไปทันที (ญาณ ๕)

- ผู้ปฏิบัติจะเห็นว่า ภพชาติทั้งปวง อันหมายถึงการที่จิตเข้าไปอิงอาศัยอารมณ์ต่างๆ นั้น เป็นของไม่ปลอดภัย เนื่องจากอารมณ์ทั้งปวงล้วนแต่เกิดดับ (ญาณ ๖)

- ในระหว่างที่อิงอาศัยอารมณ์นั้น จิตไม่ได้มีความสุขจริง เพราะภพชาติทั้งปวงล้วนแต่มีทุกข์มีโทษในตัวของมันเอง (ญาณ ๗)

- จิตคลายความเพลิดเพลินพึงพอใจในภพชาติต่างๆ (ญาณ ๘)

- จิตพยายามดิ้นรนแสวงหาทางออกจากภพหรือการตกอยู่ใต้อำนาจของอารมณ์ต่างๆ (ญาณ ๙)

- จิตพบว่าหนีจากอารมณ์หรือภพไม่ได้ เพราะมันไม่อยู่ในอำนาจบังคับของเรา จึงจำเป็นต้องอยู่กับมัน (ญาณ ๑๐)

- จิตเป็นกลางต่ออารมณ์ เพราะเห็นแล้วว่ามันเป็นของเกิดดับ และหนีมันไม่ได้ ยิ่งพยายามไปปฏิเสธมัน ยิ่งเป็นทุกข์มากขึ้น จิตจึงไม่ปฏิเสธอารมณ์ เป็นกลางต่ออารมณ์ (ญาณ ๑๑)

- จิตปล่อยวางอะไรจะเกิดมันก็เกิด ไม่ได้ปรารถนาแม้กระทั่งมรรคผลนิพพาน (ญาณ ๑๒)

- เมื่อจิตหมดความอยาก (ไม่มีตัณหา - พระพุทธเจ้าจึงทรงสอนให้ละตัณหาอันเป็นตัวสมุทัย แล้วนิโรธจะปรากฏเอง) จิตก็ปล่อยวางอารมณ์ทั้งปวง ถอยเข้าหาจิตผู้รู้อย่างอัตโนมัติ (ญาณ ๑๓)

- สติ สมาธิ ปัญญา และธรรมฝ่ายการตรัสรู้ทั้งปวง รวมลงที่จิตดวงเดียวเป็นมรรคสมังคี กำลังของมรรคแหวกมโนวิญญาณซึ่งห่อหุ้มปิดบังธรรมชาติอันบริสุทธิ์ออก (ญาณ ๑๔)

- ธรรมชาติอันบริสุทธิ์ปรากฏตัวขึ้น เป็นความว่าง สว่าง บริสุทธิ์ จิตหมดความปรุงแต่ง หมดการแสวงหา หมดกิริยาของจิต แต่ไม่ใช่หมดความรู้สึกอันเป็นการขาดสติสิ้นเชิง (ญาณ ๑๕)

- ต่อมาสัญญาเกิดขึ้น จิตจะรู้ว่า เมื่อครู่นั้นเกิดอะไรขึ้น รู้จักพระรัตนตรัยที่แท้จริง รู้แล้วว่าทางปฏิบัติที่ถูกต้องเป็นอย่างไร รู้ว่าสิ่งทั้งปวงเกิดขึ้นแล้วต้องดับไปทั้งสิ้น เป็นไปตามเหตุปัจจัย เมื่อยังอยู่กับโลกก็ต้องอยู่อย่างสร้างเหตุดี เพื่อเอาผลของกรรมดีเป็นที่อาศัยอันสบาย (ญาณ ๑๖)

ตลอด สายของโสฬสญาณ ไม่มีเรื่องของนิมิตแปลกปลอมใดๆ เลย แต่ผู้ใดเจริญสติและสัมปชัญญะไม่ถูกต้อง หลงทำสมถะอยู่แล้วคิดว่าเป็นวิปัสสนา จะหลงไปเอานิมิตมาอธิบายเป็นวิปัสสนาญาณ และเห็นญาณต่างๆ ขาดจากกันเป็นท่อนๆ ไม่เห็นความสืบต่อเป็นสายโซ่ของญาณทั้ง ๑๖ ขั้นตอน

ที่ เขียนเรื่องนี้ขึ้นมาไม่ใช่มุ่งโจมตีผู้อื่น แต่เพราะสงสารหมู่เพื่อนผู้ปฏิบัติจะเกิดสำคัญผิดหลงทาง จึงเขียนเพื่อจะสะกิดใจให้คิดสักนิดว่า จะฝึกหัดปฏิบัติธรรมอย่าหลงเชื่ออาจารย์อย่างเดียว ให้รู้จักศึกษาไตร่ตรองให้รอบด้านและรอบคอบ สิ่งที่ผู้เขียนเขียนขึ้นนี้อาจจะไม่จริงหรืออาจจะจริงก็ได้ ไม่ได้ต้องการให้เชื่อ เพียงแต่อย่าหลงงมงายขาดเหตุผลเชื่ออาจารย์ไปข้างเดียว ถ้าผิดขึ้นมาจะเสียประโยชน์ของตนเอง ผู้เขียนไม่ได้เสียประโยชน์หรือได้ประโยชน์ใดๆ ด้วย


พระพุทธเจ้าผู้ทรงเป็นศาสดาเอกของโลก
ทรงแสดงกาลามสูตรว่า อย่าเชื่อเพราะฟังตามกันมา
อย่าเชื่อเพราะถือสืบๆ กันมา อย่าเชื่อเพราะคำเล่าลือ
อย่าเชื่อเพราะอ้างคัมภีร์และตำรา
อย่าเชื่อเพราะการใช้ตรรก อย่าเชื่อเพราะการอนุมาน
อย่าเชื่อเพราะการคิดตามแนวเหตุผล
อย่าเชื่อเพราะเข้ากันได้กับทฤษฎีเดิม
อย่าเชื่อเพราะเห็นรูปลักษณะว่าน่าจะเป็นไปได้
และอย่าเชื่อเพราะเห็นว่าผู้สอนเป็นครูของเรา